Kırsal alan planlaması tartışmaları 1999-2009

Abstract

Ülkemizde planlama, uzun yıllar sanayileşme ve modernleşme süreciyle hızlı bir değişime maruz kalan kentlerin büyüme sorunlarıyla baş etmeye çalışmış, kırsal alanlar kentleşmenin sorunlarıyla ilgilenen bu meslek alanının gündemi dışında kalmıştır. Geleneksel planlama pratiğinde tarım alanları, ormanlar, nehirler kentsel yayılmanın önünde bir eşik olmanın ötesinde fazla yer almamıştır. Bölge ölçeğinde planlar sanayileşmeye, kentsel merkezlere, kentsel gelişme akslarına odaklanmıştır. Kırsal alanlar, “kentin dışında kalan her yer” olarak tanımlanmakta; değişmeyen, toplumsal ve ekonomik olarak homojen alanlar olarak kabul edilmektedir. Buna karşın kırsal alanları kısmen anlamaya kısmen de değiştirmeye yönelik çabalar olmuştur. Cumhuriyet’in ilk yıllarında köyü modernleştirmek amacıyla hazırlanan köy planları; 1940lı yıllarda köy enstitüleri; 1960lı yıllarda, başta Mübeccel Kıray olmak üzere birçok araştırmacının Anadolu köylerinde toplumsal ve ekonomik değişimi inceledikleri köy çalışmaları; 1970lerden sonra köylerden kente göçü önlemek için geliştirilen köy-kent ve merkez köy uygulamaları ve 1990lardan sonra köye dönüş projeleri, dönemsel de olsa kırsal alanların düşünüldüğünü, tartışıldığını göstermektedir. 2000ler ise kırsal alanların yeniden dikkat çekmeye başladığı bir dönemdir. Daha önce ekonomik gelişmeyi geriden takip eden ve hatta gelişmenin önünde engel teşkil ettiği düşünülen kırsal alanlar, bu kez küresel ekonominin odağına yerleşmiştir. Uluslararası tarım politikaları ve AB ile ilişkili süreçler, üretimi serbest piyasa içine çekmekte, kırsal alanlar ulusal ve ulus-ötesi yatırımlar için cazip yerler olarak görülmektedir. Ülkemizde de birkaç yıl arayla hazırlanan Ulusal Kırsal Kalkınma Stratejisi ve Kırsal Kalkınma Planı, kırsal alanların kurumsal düzeyde gündeme geldiğini göstermektedir. Planlamada kentin odak olduğu eski yaklaşımlar artık yerlerini, bölgesel, ulusal ve ulus-ötesi bağlantılarıyla kır ve kenti birlikte ele alan ve mekânsal stratejilere kırsal alanları da katan yeni yaklaşımlara bırakmak durumundadır. Kırlar, yalnız tarımsal üretim için değil, altyapı ve hizmet yatırımları için de sermayeyi çeken yapısıyla ekonomik değişmenin bir parçası olmuştur. Bu yeni koşullarda kırla ilgili yeni sorun alanları da ortaya çıkmaktadır; kırsal yoksulluk, kırsal evsizlik, kırda kadın emeğinin durumu, tarımdan dışlanan kesimlerin geleceği gibi konular ele alınmayı beklemektedir. Kırların yeniden tartışılmaya başlamasının bir nedeni de doğanın artık geri dönülmeyecek biçimde bozulmakta olmasıdır. Kentlerin yarattığı kirlenmenin dışında, kırsal alanlar üzerinde birçok tehdit vardır: Toprağın aşırı kullanımı; kimyasal girdilerle suyun ve toprağın kirlenmesi; yolcu ve yük taşınması sırasında doğaya verilen zararlar; turizmin yarattığı baskı; kentsel nüfusun kırlarda yerleşme eğilimi ve bunun getirdiği konut ve hizmet yatırımları; kentsel yaşam biçiminin ve tüketim eğilimlerinin kırsal alanlara doğru yayılması; “rurbanisation” olarak adlandırılan tersine bir nüfus hareketi. Kırsal alanların korunması artık dünyanın geleceği için yaşamsal bir önem taşımaktadır. Bu kitap, 1999-2009 yılları arasında Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi, Şehir ve Bölge Planlama Bölümü tarafından, kısmen kurumsal işbirlikleriyle gerçekleştirilmiş olan “Kırsal Alan Planlaması Seminerleri”nin bir derlemesi niteliğindedir. Kırsal alan seminerleri dizisi, 1999 yılında Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi’nde küçük bir konferansla başlamıştı; zamanla, kentin sorunlarına odaklanmış olan şehir ve bölge plancılarına kırsal alanların varlığını hatırlatmanın yanı sıra, konuyla ilgili meslek gruplarının plancılarla bir araya gelmesi için bir ortam oluşturdu. Yıllar içinde konunun öneminin artması ve yavaş da olsa plancıların ilgi alanına girmesiyle birlikte seminer konuları çeşitlendi, katılım arttı. Bugün kırsal alanlar önümüzde geniş bir çalışma alanı olarak giderek daha belirgin hale gelmektedir. Bu kitapta, geriye doğru bir bakışla son on yılda kırsal alanlarla ilgili değişen gündemin izlenmesi mümkündür. Başlangıçta köy-kent ya da köy ölçeğinde yapılan iyileştirme çalışmaları gibi konular ele alınmıştı. Daha sonra kırsal alanlarımızda yapısal değişimlere neden olan ve uluslararası anlaşmalarla belirlenen tarım politikaları ve AB ilişkileri üzerinde seminerler yapıldı Son dönemlerde ise doğal alanların korunması, havza ölçeğinde planlama konuları ele alındı. Son seminer, kırsal alanlarla ilgili ulusal strateji ve planların hazırlandığı, kırsal planlamaya yönelik kurumsal yapılanmaların oluşturulduğu bir dönemde, kırsal yerleşimlerin planlamasına dair farklı ülke örneklerinin ele alındığı uluslararası bir toplantı şeklinde oldu. Kırsal Alan Planlaması Seminerleri’nin ortaya çıkmasında olduğu kadar, kırsal planlamanın Şehir ve Bölge Planlama Bölümü’nde bir eğitim ve araştırma konusu olarak geliştirilmesinde en büyük pay kuşkusuz dönemin Bölüm Başkanı Prof. Dr. Mehmet ÇUBUK’a aittir. Kendisine teşekkür ediyoruz. Bu süre içinde seminerlerin gerçekleşmesinde verdikleri destekler için Prof. Dr. Aykut KARAMAN’a, Prof. Dr. Güzin KONUK’a, Prof. Dr. Rahmi AKSUNGUR ve Prof. Dr. İsmet Vildan ALPTEKİN’e teşekkür ediyoruz. Ayrıca ilk konferansların düzenlenmesinde emekleri geçen Prof. Dr. Nazmi YILDIZ’a da teşekkürü bir borç biliriz. Bugüne kadar yapılan seminerlerin organizasyonunda yer alan ekip olmasaydı, kuşkusuz bu kitap da ortaya çıkmayacaktı. Bu birikimin oluşmasına büyük katkıda bulunan, isimleri ve katkıları kitapta zikredilen tüm arkadaşlarımıza çok şey borçluyuz. Birlikte son derece verimli seminerler düzenlediğimiz Çevre ve Orman Bakanlığı, Özel Çevre Koruma Kurumu Başkanlığı; Şehir Plancıları Odası İstanbul Şubesi; Bayındırlık ve İskân Bakanlığı, Teknik Araştırma ve Uygulama Genel Müdürlüğü’ne ve bu kurumların birlikte çalıştığımız temsilcilerine teşekkür etmek istiyoruz. Bu kitabın son şeklini almasında, 1999-2004 yılları arasındaki bildirilerin bir cd’de toplanarak erişilebilir hale getirilmiş olması, kuşkusuz büyük kolaylık sağlamıştır. Bu süreçte emeği geçen arkadaşlarımıza ve özellikle titiz ve özenli derleme çalışması için Maya ARIKANLI ÖZDEMİR’e teşekkür ediyoruz. En önemlisi de seminerlere yaptığımız davetleri mütevazı şartlarımıza rağmen kabul eden, değerli katkılarını bizden esirgemeyen bildiri sahiplerine fikirlerini, tecrübelerini, önerilerini hepimizle paylaştıkları için şükran borçluyuz. Kitabın hazırlanması uzun bir zaman sonra gerçekleştiği için bazı bildiri sahiplerine ulaşılamamış, paneller ve tartışmalar kitapta yer alamamıştır. Bu konudaki eksiklikler için özür diliyor ve yapılan her türlü katkının basılmamış olsa bile bu seminerlere çok şey katmış olduğunu belirtmek istiyoruz. Bu kitap, kırsal alanları planlamanın gündemine taşıma yönünde on yılı aşkın bir çabanın bir ürünüdür. Aynı zamanda kat edilmesi gereken uzun bir yolun başlangıcı olarak da değerlendirilebilir. Kitabın kırsal alanlar üzerine düşünen, tartışan, yazan kişiler için olduğu kadar, konuyla ilk defa karşılaşan öğrenciler için de yararlı bir kaynak olması en büyük dileğimizdir.