Topkapı Sarayı Müzesi Hazine Koleksiyonundaki Süleymanname eserinin cildi ve yeni uygulamalar

Abstract

11. yüzyılda ilk defa Uygur Türkleri tarafından yapılan ve Doğu'dan başlayarak İslam coğrafyasına ve oradan Batı yoluyla bütün dünyaya yayılan cilt sanatı, medeniyetimizin kitapla olan müspet ilişkisinin de en önemli nişanelerinden biridir. Kitap medeniyeti düsturundan yola çıkan ve Selçuklu, Anadolu Selçuklu, Beylikler ve Osmanlı, devamlı zenginleşen ve gelişen cilt sanatı ile bize benzersiz bir kültür mirası bırakmıştır. Bunların arasında dönemi ve tezyini itibariyle en önemli eserler arasında bulunan Süleymanname özellikle minyatürleriyle birçok araştırmacının konusu olmuştur. Fakat bu araştırmalarda cildi hakkında özel bir çalışmaya ulaşılamamıştır. Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi Hazine Koleksiyonu'nda Süleymanname Eserinin Cildi üzerine yapılan bu çalışmada, Süleymanname cildi; eserin şairi ve manzum metni, hattı ve hattatı, tezhibi ve müzehhibi, minyatür ve musavviri, cildi ve mücellidi, üslûbu üzerinden detaylı bir incelemeye tâbi tutulmuş, cildinin bütün desenlerinin ayrıntılı görsel ve çizimlerine yer verilmiştir. Buna mukabil, Süleymanname'nin çağdaşları incelenmiş, önceki ve sonraki yıllarda yapılan benzer çalışmalar analiz edilmiş, şehname türündeki en sanatlı ciltlere sahip olanlar görsel ve metin anlatımlarıyla teze dâhil edilmiştir. Böylece Süleymanname'nin diğer eserlerin önüne geçen ve kendinden sonraki eserlere öncülük eden yönleri ortaya konulmuştur. İlk bölümde cilt sanatı hakkında genel bilgilere yer verilerek cilt sanatının tarihi gelişimi, çeşitleri, bölümler, malzeme ve teknik hususları ayrıntılı bir biçimde anlatılmıştır. İkinci bölümde Topkapı Sarayı Müzesi Hazine Koleksiyonu'nun konumu ve içeriği hakkında bilgilendirme yapılarak Süleymanname'nin muhafaza edildiği ortama dair bilgiler aktarılmıştır. Yine bu bölümde Kanuni Sultan Süleyman hakkında biyografik bilgiler, döneme ilişkin değerlendirmeler, sanat dinamikleri anlatılmış ve Süleymanname'nin yazılış süreci ile Fethullah Ârifî Çelebi'nin hayat hikâyesi ve sanat hayatı hakkında bilgilendirmeye yer verilmiştir. Yine aynı bölümde Süleymanname'nin siyasi ve törensel konuları ile Kanuni portresine dair bir değerlendirme yapılarak şehnamecilik kurumu, şehnameciler ve onların eserleri ışığında bütün detaylarıyla hem muhteva hem de fizikî yönden incelenmiştir. Bu kapsamda, Osmanlı tarihinin önde gelen şehname eserleri kronolojik olarak sıralanmış ve değerlendirilmiştir. Üçüncü bölümde Süleymanname'nin cildi hassas bir incelemeye tâbi tutulmuş, eserin kap dışı ve kap içinin, malzeme, teknik ve üslûp özellikleri detaylandırılarak anlatılmıştır. Eserin incelenme sürecinde, kabın dış pervazın bulutlu kompozisyonunda bir yenilik tespit edilmiş, üst üste sıralanmış hatayilerden oluşan ve bugüne kadar herhangi bir tanımla karşılanmayan rûmî çeşidini anlamaya ve muhakeme etmeye yönelik ilgili detaylı izahlar, "Rûmî" başlığı altında yapılmıştır. Dördüncü bölümde karşılaştırma başlığı altında ise Süleymanname eserinin desen ve kalıplarından yola çıkılarak yapılan uygulama örneklerin görsellerine ve anlatımlarına yer verilmiştir. Ayrıca Süleymanname'nin cildinin üslûbu olan saz yolu deseni ile çalışılmış önde gelen eserler incelenmiş ve kronolojik olarak sıralanmıştır. Son bölümde ise, Süleymanname incelemeleri esnasında karşılaşılan ve kaynaklarda rastlanmayan değerlendirmelere yer verilmiş ve eser hakkındaki kanaatler dile getirilmiştir.