Hat sanatında kul hakkı teması

Abstract

Allah Hz. Âdem'den beri insanlığa birçok vahiy indirmiş ve bunların büyük bir kısmı insanları güzel ahlaka yönlendirmekle ilgili olmuştur. İslamiyet'ten önce indirilen ilahi dinlerin kitapları Tevrat, Zebur ve İncil'de Allah'ın güzel ahlaka yönlendirmesi konusunda aynı görüşleri savunmuşlardır. İslam inancına göre, orijinal metinleri günümüze ulaşamadan tahribe uğrayan ve değiştirilen bu kitapların mevcut nüshalarında kul hakkı ve adaletin sıklıkla vurgulanması dikkat çekicidir. Son din olan İslam' da hak iki türlüdür. Birinci hak Allah hakkı olup Allah'la kul arasındaki haktır. Bu konudaki hak ihlali Allah'a şirk koşulmadığı takdirde affedilmesi Allah'ın takdirindedir. İkinci hak ise kulların birbirleri arasındaki haklardır ki; ihlali durumunda kulların kendi aralarındaki ilişkileri etkilediği için, affedilmesi de kula bağlıdır. Allah adaleti gereği kul hakkı ihlali söz konusu ise, hak sahibinin hakkını, ihlal eden kişiden alır. İslam dini kişilerin karşılıklı münasebetlerinde birbirlerine karşı haklarına çokça önem vermiştir. Kul hakkının ihlali ise İslam dininde büyük günahlar arasında yer almış, men edilmiştir. Başta Kur'ân-ı Kerîm olmak üzere pek çok hâdis-i şerîflerde sıkça bahsedilmiş ve önemi vurgulanmıştır. İslam âlimlerinin çeşitli âyet ve hadîslere dayanarak tespit ettikleri büyük günahların (kebair) çoğu kul haklarıyla ilgilidir. Bunların başında cana kıymak ve zarar vererek yaralamaktır. Malına zarar vermek de kul hakkı ihlallerinden olup meşru olmayan yollarla başkalarının malını yemek, faiz, borç, zekât vermemek, ticarette sahtekarlık gibi kişiyi ilgilendiren kul haklarının yanında kamu malında yolsuzluk (gulûl), rüşvet, zimmet gibi toplumu yakından ilgilendiren hak ihlalleri de söz konusu olabilmektedir. Ayrıca kişinin onur ve itibarını zedeleyecek, insanların ayıplarını araştırmak, iftira, gıybet, sövmek, hakaret etmek, lanet etmek ve alay etmek gibi hak ihlalleri sıralanabilir. Karşılıklı görüşme halinin elzem olduğu anne ve baba, karı ve koca, çocuk, akraba, yetim, işçi ve işveren, yöneten ve yönetilen, Müslüman kardeş ve gayri müslimler de hak sahipleridir. Her Müslümanın her bir muhatabına karşı görev ve sorumlulukları vardır. Birinin dahi hakkını yemek İslam dininde kesinlikle men edilmiştir. Hak ihlalinin sonucunda maddi zarar yoksa meydana gelen hak için helalleşilmesi gerekmektedir. Hak sahibi hakkından feragat ederse hak ihlali ödeşilmiş olur. Suç işleyenlere ise ceza ve kısasın uygulanması veya maddi zararın ödenmesi ile telafi edilme yoluna gidilmesi, ödeşmenin başka bir yoludur. Hadîs-i şerîflerden idrak ettiğimiz üzere Hz. Muhammed'in tavrının ve tarzının son derece net olduğunu, adaleti ciddiyetle uyguladığını hak sahibinin hakkını korumaya ve hakkını teslim etmeye azamî özen gösterdiği anlaşılmaktadır. Kur'ân-ı Kerîm' de kul hakkı konulu âyetler başta olmak üzere, Hz. Muhammed' in hadîslerinde bir çok kez izah edilen, kul hakkı ve hak sahipleri, kul hakkı ihlallerinde cezalandırma ile ilgili yaptırımlar, hat sanatkârlarının dikkatini cezbetmesiyle birçok eserde konu olmuştur. Bu çalışmada, kul hakkı teması ile ilgili seçilen metinler, hat sanatında var olan yazı çeşitlerinden divânî-celî divânî, muhakkak-nesih ve celî talik ile hazırlanan üç farklı özgün tasarım, hat sanatının temel kuralları esas alınarak, levha boyutlarında uygulanmıştır.