Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi'nde bulunan H.762 envanter numaralı Hamse-i Nizami'in tezhip yönünden incelenmesi ve günümüz tezhip anlayışı ile yorumlanması

Abstract

Çalışmamızda Nizami Gencevi'nin beş mesneviden oluşan "Hamse-i Nizami" adlı eserinin tezhipleri incelenmiştir. Hazırlanmasına XV.yy.ın ikinci yarısında Akkoyunlu Türkmenleri döneminde başlanmış ancak tüm nüshaların tamamlanması XVI.yy.ın başında Safeviler döneminde gerçekleşmiştir. Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi Hazine kitaplığında 762 envanter numarasıyla kayıtlı eserin hattatı Enisi adıyla da bilinen Abdurrahim b. Abdurrahman'dır. Sanatçının Talik hat ile kaleme aldığı eser 317 sayfadan oluşmaktadır. Müzehhibi hakkında bilgiye rastlanmayan eserin minyatürleri dönemin ünlü nakkaşları Üstad Şeyhi ve Derviş Muhammed tarafından yapılmıştır. Eser son derece gösterişli bir kitap kabı ve bölüm başlangıçlarını süsleyen 3 tanesi Serlevha formunda olmak üzere toplam 7 tane başlık tezhibine sahiptir. Ayrıca eserin tamamında alt başlıkların yazılı olduğu dikdörtgen şeklinde tasarlanmış altın ve lacivert rengin hâkim olduğu bezemelerin yer aldığı koltuklar bulunmaktadır. Bununla birlikte başlangıçta 22 adet çalışılan minyatürlerden 19 tanesi eserde yer alırken genellikle minyatürlerin karşı sayfalarında üçgen formunda düzenlenmiş koltuk bezemeleri kullanılmıştır. Eserin hem kitap kabı tezyinatında hem de tezhip ve minyatürlerinde ağırlıklı olarak Türkmen üslubunun sadeliği ve renkleri hâkim olsa da Safevi döneminin etkilerini de görmekteyiz. Leyla ve Mecnun mesnevisinin (100b) başlık tezhibinde kullanılan Vakvak üslubu tezhipte bir ilk olup XVI.yy.da daha fazla görülen bir detaydır. Ayrıca Mahzenü'l-Esrar mesnevisinin başlangıç sayfalarında (1b-2a) yer alan serlevha formunda tasarlanmış bezemelerde kullanılan tezhip bulutları da Safevi döneminin sık kullanılan motifleri arasındadır. Her iki dönemin özelliklerine sahip olan eserde sarılma, hurde, yalın ve sencide rumiler, hatai ve penç motifleriyle birlikte Vakvak üslubu motifleri kullanılmıştır. Hamsede yer alan minyatürler yazı alanıyla aynı ölçüde olmayıp yazı çerçevesini aşmış hatta sayfanın tamamını kaplayacak şekilde tasarlanmıştır. Bu tasarım şekli Celayiri üslubunun devamı niteliğinde olup Türkmen sanatkârlar tarafından geliştirilerek uygulanmıştır. Öyle ki Safevi dönemine bakıldığında minyatürlerde Türkmen sanatkarların etkisinin devam ettiği görülmektedir. Günümüze kadar ulaşan eserler arasında gerek kitap kapağı gerekse tezhip ve minyatür bezemeleriyle son derece başarılı olan Hamse-i Nizami eserini değerli kılan bir diğer özelliği de edebi yönüdür. Hem kendi döneminde hem de günümüzde sanatın farklı kollarına hizmet eden bu eser Türk Edebiyatında da önemli bir yere sahiptir. Bu yönüyle uzun yıllar hem geleneksel sanatlara hem de edebi sanatlara ve sanatçılara hizmet edecektir.