İstanbul kent çeperinde bir tarihi kırsal peyzajın korunmasının iklim uyumu ve sürdürülebilirlik ilkeleri açısından irdelenmesi: Şile, Gökmaslı geleneksel yerleşimi

Abstract

Günümüzde mevcut kaynakların aşırı kullanımı nedeniyle gün geçtikçe azalması ve ekolojik dengenin bozulması tüm dünya ülkeleri için doğayla uyumlu yaklaşımların geliştirilmesinin gerekliliği konusunda yönlendirici bir etki yaratmıştır. Enerji tüketiminin önemli bir kısmını oluşturan yapı sektörü ve dolayısıyla mimarlık alanında da uzun süredir bu yönelimin etkileri görülmektedir. Yeni projelerde tasarım ve uygulama aşamasında çevreye olan duyarlılığın artmasının yanı sıra, sürdürülebilir tasarım kriterlerine uygun olarak inşa edilmiş ve günümüze ulaşan tarihi kırsal yerleşimlere verilen önem de gün geçtikçe artmaktadır. Geleneksel yerleşimler yapım teknikleri, mevcut kaynaklardan kolay elde edilebilen ve dönüşümü sağlanabilen malzeme kullanımı ile insanların kolaylıkla üretebildikleri ekolojik tasarımlar niteliğindedir. Geleneksel konut mimarisinin doğayla uyumlu, çevreye en az zarar veren yapım tekniklerinin gelecek kuşaklara aktarılması ve devamlılığı önemli görülmektedir. Çağdaş yaşam standartları ve modernleşen dünya düzeni ile birlikte giderek hızlanan kentsel büyüme, kırsal çevrelerin yetersiz kalarak terk edilmesine veya kentleştirme politikaları ile özgün değerlerini kaybetmesine yol açmaktadır. Uygun desteği alamayan ve gözden çıkarılmış bu kırsal yerleşimler zaman içerisinde modern insanın konfor şartlarına cevap veremeyerek insansızlaştırılmakta; çoğu zaman rant amaçlı yürütülen uygulamalar sonucunda yüzyıllar boyu bünyesinde barındırdığı doğal ve kültürel değerleriyle birlikte malesef yok olmaktadır. Bu durum karşısında koruma ve sürdürülebilirliği birbirini tamamlayan iki kavram olarak değerlendirilen bütüncül yaklaşımlara ve bu yaklaşımların kırsal alanlarda uygulanmasına ihtiyaç duyulmaktadır. Tarih öncesi dönemlerden itibaren günümüze kadar birçok medeniyete ve kültüre ev sahipliği yapmış Şile, İstanbul'un en eski yerleşim alanlarından birisidir. Yerleşim kültürel değerlerinin yanı sıra, sık ormanlarla kaplı yeşil alanları ve sahip olduğu coğrafi avantajları nedeniyle birçok doğal değeri de bünyesinde barındırmaktadır. Selçuklular tarafından ele geçirilmesiyle başlayan süreçte, Anadolu'dan getirilen Türkmen aşiretleri ile bölgede zaman içerisinde Türk egemenliği oluşturulmaya çalışılmıştır. Şile'ye bağlı kırsal yerleşimlerden biri olan Gökmaslı'nın tarihi XIV. yy'a uzanmaktadır. Çoğunluk olarak Konya'dan gelen ve yerleşik yörük halkı olarak bilinen Manavların yerleştiği Gökmaslı, sahip olduğu geleneksel dokuyu günümüzde büyük ölçüde korumaktadır. Doğa ve insan arasındaki yüzyıllar boyunca süregelmiş karşılıklı ilişkilerin yansıması niteliğindeki kırsal peyzaj alanı, yerel halkın sosyokültürel değerlerine, yaşam biçimlerine ve ekonomik faaliyetlerine özgü izler taşımaktadır. Doğal çevre, tarımsal çevre ve yapılı çevreye ait ögeler yerleşimin sahip olduğu kültürel değerlere ve kırsal yaşama dair önemli referanslar oluşturmaktadır. Yerleşimin kırsal mimarlık mirasını oluşturan geleneksel yapılı çevre, geleneksel bilgi birikiminin okunabildiği somut değerlerdir. İklim uyumu, sürdürülebilirlik ve tarihi çevre koruma çerçevesinde ele alınan tez çalışmasında, Gökmaslı kırsal yerleşimini tanımlayan peyzaj özellikleri ve kültürel değerler tespit edilmiştir. XX. yy'ın ikinci yarısından günümüze ulusal ve uluslararası alanlarda yürütülen tartışmaların gündemini oluşturan iklim krizi ve sürdürülebilirlik kavramlarının gelişim süreçleri üzerinden mimarlığın yeri ve önemi sorgulanmıştır. Çalışma kapsamında yapılan literatür taramaları sonucunda sürdürülebilir mimarlık kriterleri derlenmiş ve alanın anlaşılmasına yönelik sorgulama hattı oluşturulmuştur. Alan çalışmaları sonucunda kapsamlı bir şekilde ele alınan yerleşimin kırsal peyzaj özellikleri, yerleşim dokusu, kültürel değerleri, mimarlık mirası, geleneksel yapı türleri, geleneksel konutlarda plan ve cephe özellikleri, yapım teknikleri ve malzeme özellikleri detaylı olarak aktarılmıştır. Alan çalışmaları sonucunda elde edilen verilerin işlenmesinde ve analiz çalışmalarının hazırlanmasında altlık olarak Şile Belediyesi'nden erişilen kadastral pafta, Hava Genel Komutanlığı'ndan edinilen geçmiş tarihli hava fotoğrafları ve güncel hava fotoğrafları kullanılmıştır. Yapıların plan oluşum tipolojilerinin ve iç mekan özelliklerinin belgelenmesinde içerisine girilebilen 15 yapı için oluşturulan eskiz ve fotoğraflama çalışmaları kullanılmış; elde edilen veriler halihazır dosyası üzerinde teknik çizime aktarılmıştır. Literatür araştırmaları sonucunda belirlenen sürdürülebilir mimarlık ana ve alt kriterleri doğrultusunda yapılar ve yerleşim bütüncül bir yaklaşımla analiz edilmiştir. Bu bağlamda çalışma alanı olarak belirlenen İstanbul kent çeperindeki Şile ilçesine bağlı, özgün konut dokusuna sahip Gökmaslı yerleşiminde yer alan mevcut fiziki çevre, ekolojik sürdürülebilirlik açısından irdelenerek tarihi yerleşimlerin korunmasının iklim uyumu çalışmalarına olası katkıları üzerine çıkarımlarda bulunulmuştur.