Mesken tutma kavramının İstanbul'da modernleşme sürecindeki değişimine A.H. Tanpınar'ın ve S.H. Eldem'in düşünce dünyasının izlerinden bakmak

Abstract

Bu çalışma, modernleşme sürecini anlamlandırmakta 'mesken tutma' kavramının önemli bir konumu olabileceği öngörüsüyle başlamıştır. Modernleşmenin temel ve köktenci haliyle yaşandığı Geç Osmanlı-Erken Cumhuriyet zaman aralığında, değişimin güzergahlarının Batı'ya bakıyor olması, dönemde bir varoluşsal sorgu alanı yaratmıştır. Dönem aydını insanın kendini nasıl inşa edeceğini, özellikle de bütün bu süreci başından itibaren yaşayan İstanbul'da, çokça mekanlar üzerinden tartışmıştır. Mesken tutma kavramı ise, ontolojik doğası gereği, insan ve inşa arası ilişkinin dolayımsız ifadesi olmak bakımından, modernleşme tartışmalarının zemini gibi görünmektedir. Bu bağlamda bu çalışmanın amacı, doğu-batı, geleneksel-modern, eski-yeni gerilimlerindeki insanı ve inşasını, dönem aydınının perspektifinden anlamaya çalışarak, İstanbul'da mesken tutma anlayışını derinlemesine inceleme ve anlamlandırmaya odaklı bir okuma yapmaktır. Bu doğrultuda çalışmanın odağına bazı sorular yerleşir: Dönemin modernleşme eleştirilerinde mesken tutma kavramı üzerinde durduğu ortak yaklaşımlar var mıdır? Bu yaklaşımlar, mesken tutma kavramının modernleşme bağlamında nasıl anlamlandırılabileceği üzerine belli temel kavramlar sunmakta mıdır? Bu çalışmada, mesken tutma kavramına ilişkin ontoloji temelli bir okuma yöntemi belirlenmiştir. Bu okuma yöntemi, mesken tutma kavramının insana içkinliğini, zaman-insan-mekân üzerinden inşa fikrini ön plana koyar. Bu nedenle 'zamanı' ve 'mekânı' tecrübe eden insan olarak 'dönem aydını'nın ortaya koyduğu 'inşa' fikrine ilişkin söylem analizinin yapılması ikinci bir yöntem olarak belirmiştir. Ontolojik yaklaşım-söylem analiz arakesitinde, insan-inşa ilişkisi üzerine üretilen söylemlerin sürekliliğinin takibi için bir literatür incelemesi yapılmıştır. Ahmet Hamdi Tanpınar ve Sedad Hakkı Eldem dönemin düşünce dünyasında etkin, insan-inşa ilişkilerine ilişkin çokça fikir üreten iki aydın olarak bu çalışmada ön plana çıkmışlardır. Dolayısıyla bu çalışma temel okumasını Tanpınar ve Eldem düşünce dünyası üzerine kurmuştur. Geç Osmanlı-Erken Cumhuriyet Dönemleri'nde yeni insanın değişen iç yaşam kültürüyle, evinin görünümüyle, evinin yeriyle beraber ele alındığı; insanın içine düştüğü geleneksel -modern gerilimlerinin konak-apartman, tarihi İstanbul-karşı yakası, geleneksel mimari-modern mimari, geleneksel mesken dokusu-yeni şehircilik anlayışı gibi birçok ikilemi peşinde getirdiğine ilişkin yoğun bir 'eleştirel yaklaşım' alanı olduğu saptanmıştır. Ne var ki, yüzyıl dönümünden sonra, eskinin gittikçe yok olmaya başlamasına da bağlı olarak, eleştirel yaklaşımlar paralelinde gelişmeye başlayan mesken tutma kavramına ilişkin 'yeniden anlamlandırma' tavrı, bir kırılma noktası olarak belirmiştir. 1930'lara doğru, eski mesken tutma biçimlerini yazmak, çizmek, belgelemek üzere yaklaşımlar gelişmiş, hatta eskinin bir kaynak olarak kullanılma imkanlarını modern zamana sunma fikirleri ortaya konulmuştur. Buna ilişkin Celal Esad Arseven, Ernest Egli, Bruno Taut gibi isimler başta olmak üzere, bir söylem ve yazın alanı oluşturulmaya başlanmıştır. Diğer bir değişle, dönemde ortaya çıkan toplumun varoluşsal sorgu alanı, mesken tutma biçimi üzerinden yeniden tanımlanmaya çalışılmıştır. Ahmet Hamdi Tanpınar ve Sedad Hakkı Eldem de yüzyıl dönümünden sonraki bu 'eleştirel yaklaşım-yeniden anlamlandırma' sürecine eklemlenmişlerdir. 1930'larda yazın alanında görünür olmaya başlayan Tanpınar ve Eldem, mesken tutma kavramı üzerine tarihsel altyapıya dayalı, tutarlı ve ısrarlı tartışmalarıyla, dönem aydınlarından farklılaşmışlardır. Tanpınar ve Eldem düşünce dünyasında, mesken tutma anlayışı, birbirine oldukça paralel olarak belirmiştir. Onlara göre, mesken tutma, yerleşme, bir kültür formu oluşturma insan-mekan arası süregelen etkileşimden ayrı düşünülebilecek bir durum değildir. Her ikisi de zamanı bir sürekliliğe; insanı cemiye ve milliyete, yani topluma; mekanı bütün tabii ve yapılı değerleriyle yere bağlamış, inşa fikrini bu üçünün bütünlüğü üzerine kurmuşlardır. İnsan-inşa ilişkisinin yapıcı/ yaratıcı gücünü, 'süreklilik ve bütünlük' kavrayışı içerisinde izah etmişlerdir. Modernleşmeden sonra da İstanbul'da zaman-insan-mekan bütünlüğünü kuracak olan 'öz'ü, özgün bir mesken tutma anlayışı yaratılmış geleneksel İstanbul'un zaman katmanlarının arasında ve esasen ontolojik kökeninde aramışlardır. Bu bağlamda Tanpınar'ın ve Eldem'in modernleşme sürecine dair ortaya koydukları eleştiriler, dönem atmosferinden beslenen yaklaşımlar gibi görünse de 'mesken tutma' kavramı bağlamından ele alındığında, onların tartışmalarının dönemin düşünsel çerçevesini aştığı, özünde mesken tutma kavramını anlamlandırmaya ilişkin temel bir içerik ortaya koydukları anlaşılmaktadır. Modernleşmenin ilerleyen süreçlerinde, mesken tutma kavramına ilişkin ortaya çıkan söylemler de Tanpınar'ın ve Eldem'in mesken tutma kavramına ilişkin yaklaşımlarının temel kavramlar ortaya koyduğunu kanıtlar gibidir. Bu kavramlar Kemal Ahmet Aru, Doğan Kuban, Turgut Cansever, Cengiz Bektaş başta olmak üzere farklı mimar kimliklerin söylemlerinde gelişerek, zenginleşerek devam etmiştir. Dolayısıyla, Tanpınar'ın ve Eldem'in temel ve köktenci modernleşme zaman aralığında ortaya koydukları zaman-insan-mekan ve inşa yaklaşımlarının, mesken tutma kavramını anlamlandırmakta temel bir yeri olduğu; uygulama alanındaki yaygınlığından bahsedilemeyecek olsa dahi mesken tutma anlayışının düşünsel olarak geliştirilmesinde önemli tartışma imkânları yarattığı düşünülebilir.