Tarihi Yarımada’da Hocapaşa Yangın Alanı’nın mekânsal dönüşümü

Abstract

Tez çalışması XIX.yüzyılın son çeyreğinde, İstanbul'da Tarihi Yarımada'nın merkezinde, büyük bir alanı tahrip eden Hocapaşa Yangını ve bu felaketten sonra başlatılan dönemin imar çalışmalarını ele alarak, mekânsal değişimi konu edinmiştir. Giriş bölümünde, Hocapaşa Yangını ve yangının tahrip ettiği alanda mekânsal değişimi çözümlemeyi amaçlayan, çalışmayı yönlendirecek sorular sorularak, şehrin mekânsal okumasını güçlendirecek başvuru kaynakları belirtilmiş; çalışma yöntemine ilişkin niyetler dile getirilmiştir. Çalışmada yararlanılan birincil kaynaklar, dönemin gazeteleri, Başbakanlık Osmanlı Arşivi ve Atatürk Kitaplığı Nadir Eserler Bölümü'nde yer alan özgün yangın ve düzenleme haritalarıdır. Dönemin iktidarının modernleşmeyle şehir mekânı üzerinden hesaplaşması; ilaveten Tarihi Yarımada'nın duruşuna atfedilen silik görüntünün netlik kazanması, çalışmada bağlamsal önem taşır; çalışma bu düşünce üzerine inşa edilmiştir. Tez çalışmasının kapsadığı dönem XIX. yüzyıl sonları ve XX. yüzyıl başları arasındadır. Birinci bölümde modernitenin diğer şehirler üzerindeki etkisi değerlendirilmiş; devamında İstanbul'da modern düşünceyi uygulamaya cesaret veren ya da engelleyen dinamikler ortaya konulmaya çalışılmıştır. Şehir toprağı ve üzerindeki binanın değer değişimine müdahale edecek tüm aktörlerle birlikte modern düşüncenin adım adım, yaşayanlarıyla birlikte mekânı örgütleme biçimi tartışılmıştır. İktidar umûmun servet ve menfaatini gözeten anlayışa dayanarak, şehrin vakfedilmiş topraklarının dönüşümünde engel oluşturan kadim kararlardan vazgeçmeyi göze almıştır. Osmanlı Hukuku özellikle yangın, deprem gibi afetlerden sonra zarar gören vakıf mallarını yeniden gelir getiren bir yapı haline dönüştürecek, uzun süreli kiralama sistemini (icareteyn ve mukataalı vakıf) yaratmıştır. XIX. yüzyılda yapılan düzenlemelerle birlikte şehrin yangın geçiren yerlerinde yapısal değişim gerçekleştirilirken; bunun dışındaki yerlerde tanzimat düşüncesi, sabırla eksenler üzerinde yıkım yaparak uygulamaya konulur. Her iki tipte de parseller, boşluklar eskisinden farklıdır; el değiştirir, cephesi, alanı, fiyatı değişir; sağlık koşullarına, çevresel değerlere önem verilir. Şehrin yangından kurtulan alanlarında yapısal olamasa da yapılan bu düzenlemeler bütüne, modern düşünceye hizmet etmek üzere tasarlanır; en kısa zamanda toprağa mobilite katacak değeri inşa edecek uygulamalara girişilir. Şehir hesaplanan, ölçülen, alınan, satılan rakamlarla tanımlanır; zira zaman da ölçülebilen bir değere sahiptir. İkinci bölümde Hocapaşa Yangını bir olgu olarak ele alınarak, neden/sonuç ilişkileri bağlamında çözümlemeye yardımcı olacak veriler incelenmiştir. İlk olarak, çalışmanın mekânsal dönüşüme odaklanması nedeniyle, söz konusu yangından önce, içerdiği mahallelerin mekânsal, sosyal, ekonomik, hukuki olmak üzere yapısal özellikleri belirtilmiştir. Hocapaşa Yangın'ında tahrip olan mahalleler, Osmanlı arşiv belgelerinden yararlanılarak tespit edilmiş; bu mahallelerin konumu, yangından önceki tarihte çizilmiş bir harita (Dar-ül Sultânî-Plan of Constantinople, Constantinople, 1264[1848]) üzerine yaklaşık olarak işaretlenmiştir. Bugüne kadar yazılı ve sözlü ifadelere dayanarak tanımlanan Hocapaşa Yangın alanı sınırları netlik kazanmıştır. Bölümün devamında dönemin gazetelerinde Hocapaşa Yangını ve onu takip eden diğer yangınlar; bunlarla ilgili gündem ayrı başlıklar altında tez yazarının yorumuyla birlikte aktarılmıştır. Çalışmanın üçüncü bölümü, iktidarın şehir imarına yönelik düşünce ve uygulamaları, oluşturulan komisyon, yangın söndürme, güvenlik, yapılan yardımlar, sigortacılık ve bu konu özelinde tutulan istatistik bilgiler, iş gücü, inşaat yapacak kumpanyalar hakkında bilgiler ve yorumları içerir. Bilgiler Osmanlı arşiv belgelerine dayandıklarından sıralamada, tarihlerine göre öncelik verilmiştir; bu nedenle düşüncede öncelik taşıyan etmenler dikkat çekicidir. Dördüncü bölüm, mekânsal düzenleme araçlarının şehir yapısının değişiminde nasıl kullanıldığını ortaya koyar. Bu bölümdeki bilgiler üçüncü bölümün yapısını oluşturan mantıkta inşa edilmiştir; belgelerin tarihleri sistemi inşa eden iktidarın bilgi birikimindeki sürece, verili bilgiyi değerlendirecek olan bizleri dahil eder. Bölümde ayrıca, çalışma alanı ile ilgili olan, Atatürk Kitaplığı Nadir Eserler Bölümü'nde bulunan özgün 88 adet düzenleme haritası yeniden çizilmiş olup ayrı bir cilt olarak hazırlanmış ve her biri taşıdığı teknik nitelikleri, düzenlemenin hukuki ve mimari anlamıyla birlikte, tezi tamamlayan bir yapıda çözümlenmeye çalışılmıştır. Bu yöntemle süreç içinde, haritalamadaki teknik dilin ve mimari düzenleme mantığının değişimini görmek mümkün olmuştur; ilaveten 1904 Goad Haritaları ve 1923-1941 tarihli Pervititch Haritaları üzerinde düzenleme yapılan alanların dönüşümü incelenmiştir. Yoruma dayalı bu bölüm çalışmanın II.cildinde yer alan ve levha ismi verilen bu düzenleme haritalarıyla birlikte okunmalıdır. Çalışmanın beşinci ve son bölümü tezin sözüne ayrılmıştır. Bu bölüm, dördüncü bölümde çözümlenen tüm düzenlemelerin birlikte var ettikleri bütünsel bir temsilin okumasıyla birlikte, giriş bölümünde sorulan sorulara cevap niteliği taşır. Tez çalışmasında zaman zaman Foucault'nun iktidar çözümlemesine başvurulmuştur; ona göre iktidar güvenlik toplumu inşa edebilmek için disiplin mekânı inşa eder. İstanbul'un vakfedilmiş topraklarını modernitenin yörüngesinde disipline etmeyi hedefleyen iktidar, şehre musallat olan yangın felaketini gerek vakıf kurumunun gerekse şehrin yapısında değişiklik yaratacak kadar yararcı ortama dönüştürmeyi becerebilmiştir.