Belâgat-ı Osmaniye

Abstract

Tıpkı-basımı sunulan Belagat-ı Osmaniye, geçen yüzyılımızın devlet adamı, hukuk bilgini, tarihçisi, milli eğitimcisi, dil bilgini büyük Cevdet Paşa'nın Hutuk Mektebi'nde-bugünki Hukuk Fakültesi- verdiği derslerin özetidir. Eser ilk def'a 1298 (1881 'de lstanbul 'da basılmıştır. Bizim yayımladığımız ise ikinci baskının saraya sunulan düzeltilmiş nüshası olup orijinal kapağında da görüldüğü gibi 1299 (1882) yılında basılmıştır. Cevdet Paşa'nın türkçenin arabca ve farsçayla birlikde üç dilden oluştuğu görüşünden haraketle Keçecizade Fuad Paşa ile birlikte yazdıkları Kavaid-i Osmaniye adlı dilbilgisi kitabının sonunda bu eserin yazılacağı sözü verilmişdi. Cevdet Paşa önsözde adıgeçen kitabdan ve verilen sözden bahsederken "biz" demekle yetiniyor fa~ at Fuad Paşa'nın adını anmıyor. Kavaid-i Osmaniye bizde yazılan ilk türkçe gıramerdir. Cevdet Paşa sonra bu kitabı kısaltarak Medhal- i Kavaidi ve arkasından onu da özetleyerek Kavaid-i Türkiye'yi yazmış ve kendi adıyla yayımlamıştır. Cevdet Paşa, sözkonusu dilbilgisi kitabını okuyup içindekileri öğrenenlerin ifade etmek istedikleri manayı Osmanlı türkçesiyle doğru olarak söyleyip yazmayı başarabileceklerini, fakat meramlarını "fasih" ve "beliğ" bir tarzda anlatabilmek için belagat ilmini öğrenmeleri lüzumuna işaret eder, ki görüşünün ne kadar isabetli olduğu bu kitab okunduğunda anlaşılacakdır. Maarif Nazırı olduğu sırada okulların ders programlarını tesbit için oluşdurduğu komisyonda, okutulacak derslerin kitablarından bazılarının ve o arada Osmanlı türkçesine mahsus bir belagat kitab1nın yazılması onun sorumluluğuna bırakılmışdı. Fakat bu görevi yerine getirmeye Hukuk Mektebi'nde belagat derslerini okutduğu sırada ancak muvaffak olabilmişdır. tslam dininin doguşunun ilk yüzyılı içinde arab dilinin kaideleri tesbit edilmeye başlanmış ve bu dil giderek bir ilim konusu olmuşdu. Medreselerde Ulum-ı Edebiyye veya Ulum-ı Arabiyye adı altında okutulan bu konu her birine fen adı verilen on iki şubeye ayırılmışdı. Bunların sekizine us~ı "esaslar, kökler" ve dördüne füra "ayrıntılar, dallar" deniliyordu. Sekiz usul lugat, sarf, iştikak, nahv, meanı, beyan, aruz ve kafiye'dir. Dört fürÜ ise inşa, karz-ı şi'r, muhaderat ve hat yani imladır. Cevdet Paşa bunları Beyanü'l- Unvan adlı eserinde ayrıntıltrıyla açıklamışdır. Kavaid-i Osmaniye'de sarf, iştikak, nahv ve imla işlenmiştir. Tıpkı-basımı sunulan Belagat-ı Osmaniye'de aruz ve kafiye dışında kalan diğer fenlere yer verilmişdir. Görülüyor ki, Cevdet Paşa, bu eserde, arab gıramercilerinin tasnifine dayanarak Osmanlı Türkçesinin belagat kurallarını yazmayı gaye edinmişdir. Onaltınca yüzyılda Gelibolulu Mustafa Surürı'nin Şehzade Mustafa için yazdığı Bahrü'l-Maarif'den bu yana yazılan hemen hemen bütün belagat kitablarında, çoğu arabca ve farsçadan terceme olduğu için, örnekler daima bu iki dilden seçilmişdir. Dolayısiyle, o dillere ait özelliklere dayandıklarından, Osmanlı Türkçesi metinlerini değerlendirmekde yararlı olamazlar. Halbuki Cevdet Paşa örneklerini türkçeden seçmiş ve açıklamaları da Türk dilinin mantığına göre yapmışdır. Bu bakımdan; Belagat-, Osmaniye'nin önceleri ve daha sonra yazılmış benzeri eserler arasında onların en mükemmeloi lduğunu söylemek mübalağa sayılmamalıdır. Kültürümüzün, tarihimizin yazılı kaynaklarının tamamına yakın çoğunluğu, adına umümı bir ifade ile Osmanlı Türkçesi denilen bir üslÜbda, bir anlatım biçiminde ve harf inkılabından önce kullandığımız esası arab harfleri olan harflerle yazılmışdır. O metinleri anlamak için dil inkılabı hareketinin büyük etkisiyle artık oldukça eskimiş kelime ve kavramları bilmek yetmiyor. önemli olan üslÜbunu, anlatım biçimini kavramakdır. Bunun için de sözlüklerden ziyade belagat kurallarını öğreten kitablara ihtiyaç vardır. Çeyrek yüzyıla varan meslek hayatımın tecrübeleri bana bunu göstermişdir. Diğer tarafdan, Yüksek öğretim Kanunu ile kurulmuş olan yirmi yedi üniversitenin bünyelerindeki Fen-Edebiyat, llahiyat ve Eğitim Fakültelerinde bilhas~a Türk Dili ve Edebiyatı, Sanat Tarihi ve Tarih bölümlerinde okuyan öğrencilerimize eski harfler öğretilmekde, o arada okuma ve anlama alıştırmaları için bir takım parçalar okutulmakdactır. Bu eser onlara hem harfleri öğrenmede, hem de Osmanlı Türkçesi grameri için uygulama metinleri sağlamakda yardımcı olacakdır. Asıl önemli husus şudur: öğrenci bu kitabdan Osmanlı Türkçesinin üslÜbunu, estetik kurallarını, başka bir ifade ile çok yüksek seviyedeki dil yapısını öğrenecekdir. Mimar Sinan üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü'nün elinizdeki kitabın basımı için teşebbüsde bulunmasının asıl amacı budur. Prof.Dr.Mehmed ÇAVUŞOĞLU