Tiyatro, opera, bale, dans, festival, performans, kültür merkezi yönetimi için bir rehber: İşletmek ya da işlet(e)memek, işte bütün mesele bu!

Abstract

Son yıllarda adını sık sık duymaya başladığımız sahne sanatları yönetimi adına bir rehber yazmak düşüncesi kafamı uzun süredir kurcalıyordu. Bu konudaki teorik bilgimi, pratikte sınama olanağını daha çok sivil toplum örgütlerinde ve bir iki özel projede elde etmiştim. Ancak İstanbul Devlet Tiyatrosu’nda idareci olmamla başlayan süreç olması gerekenle olamayan ya da olabilecek arasındaki farkları netlikle görmemi sağladı. Bir taraftan da bu alanın gerçekten köklü bir sanat bilgisi ve görüşüne sahip olmayan yöneticilerin ve çalışanların elinde profesyonelleşme olasılığının çok zor olduğuna dair inancım iyice pekişti. Sanat yönetimi kavramının bile başlı başına bir sorun olduğu bir ülkede yaşıyoruz. Üniversitelerde sahne ve gösteri sanatları yönetimi, sanat yönetimi adı altında açılan bölümlerin çoğu aslında bir kavram karmaşasının içinde görünmekteler. Sahne sanatlarını, gösteri sanatlarından ayıran kriterler nelerdir? Eğer ortaya çok net bir ayırım koyamıyorsak -ki bu ayırımın pek çok kişinin kafasında var olmadığını düşünüyorum- neden bu bölümlere sadece sahne sanatları ya da gösteri sanatları başlığı altında toplamıyoruz. İkincisi sanat yönetiminden kastımız, eskiden yönetim bilimi diye anılan şimdi ise literatüre geçen “işletme” yani İngilizce söyleyecek olursak “management” kavramı ise neden bunu bu anlamda kullanmıyoruz? Sanat ve işletme terimlerinin ülkemizde yan yana gelmesi belli ki hala tuhaf karşılanıyor. Öyle ki ders verdiğim bölümlerden birine konulmasını önerdiğimiz “sanat pazarlaması” dersinin, üniversite yönetimince uzun süre “sanat pazarlanacak bir şey değildir!” inancıyla programa konulmadığı bir ülkede sanat işletmesi ve pazarlaması üzerinde çalışmaya çalışıyoruz! Hala XIX. yüzyıl romantizmi içinde sanatın ulvi ve tanrısal ışımayla gelen bir aydınlatma ve yaratma süreci, sanatçının da alnında ışığı ilk hissedenler olduğuna dair inancın –yaratıcılık üzerine yapılan bütün bilimsel araştırmalara rağmen- kabul gördüğünü gözlemlesek de , sanat ürününün -ki bu hele bir de sahne sanatıysa- izleyiciyle buluşma zorunluluğunun olmazsa olmaz bir koşul olduğunu kimse inkar edemez. İşte bu kitap tam bu noktada devreye girmektedir. Öte yandan sanatla işletme kavramları pek çok insanın kafasında örtüşmese de yönetim için aynı şey söz konusu değildir. Sanat doğal olarak yönetilir. Peki “yönetmek”ten kastımız nedir? Oyun yönetmek, dans koreografisi yapmak, orkestra idare etmek ya da opera sahneye koymakla arasındaki farkı bu kavrama hakim olmayanlara nasıl anlatmalıyız? Kaldı ki İstanbul’da sanat yönetimi adı altında açılan üniversite bölümlerinden birinin ders programının sanat yönetmenliği üzerine odaklandığı, yani işletme bilgi ve becerilerini işin içine pek sokmadan uzun süre çeşitli sanat dalları hakkında bilgi ve de bir miktar beceri kazandırılan bir bölüm şeklinde yürütüldüğünü de hatırlatmak isterim. Bu noktada artık dürüst olmamızın vakti geldiğine inanıyorum ve kavramın “arts management” karşılığı olan sanat işletmesi (ya da işletmeciliği) olarak dilimize yerleşmesi gerektiğini savunuyorum. Ülkemizde sanat ve kültür alanının da profesyonel bir şekilde yönetilebileceği anlayışının yerleşmeye başlamasında, üniversitelerde kurulan sanat yönetimi bölümlerinin katkısı inkar edilemez. Ancak özellikle ticari eğlence sektörü dışında, “yüksek” sanat olarak adlandırılan sahne ve gösteri sanatları ile müze ve sergi gibi plastik sanatların yönetim anlayışları birbirlerinden farklı gelişmiştir. Opera, bale, tiyatro ve klasik müzik gibi sanatlar genelde ödenekli kurumlar tarafından Cumhuriyet ideolojisinin bir parçası olarak katı bürokratik bir yapı içinde yönetilirken, özel tiyatro ve dans toplulukları çoğunlukla bir aile şirketi mantığında, star, kurucu ve ortaklarının çağdaş yönetim anlayışlarından çok kişisel tercih ve beğenileriyle yönlenen bir şekilde idare edilmektedirler. Öte yandan müzeler İstanbul Modern’in kuruluşu sırasında sektöre kazandırdığı rekabet ivmesiyle, devletin elindeki ziyaret edilmeyen atıl koleksiyonlar imajından çıkıp, tekrar tekrar ziyaret edilmesi gereken, değişen sergi ve konseptlerle hizmet veren daha yaşayan mekanlara doğru dönüşmeye başlamışlardır. Pera Müzesi, Sabancı Müzesi gibi diğer özel müzelerin de bu yarışta kendilerine bir kulvar belirlemesiyle birlikte kazançlı çıkan Türk halkı olmuş ve dünyaca ünlü sanatçıların yapıtlarıyla tanışma şansı doğmuştur. Ayrıca İKSV Bienali, Artİstanbul, Contemporary Art Istanbul ve benzeri sanat fuarları da sektöre yönelik talebin artmasında bir başka unsur olmuştur. Bu bakımdan bakıldığında plastik sanatlar alanında çağdaş sanat yönetimi anlayışlarının bir süredir hayata geçirilmekte olduğundan söz edebiliriz. Üstelik bu sadece müze ve fuarlarla da sınırlı kalmamakta, galeri yönetimi de bunun bir parçası haline gelmektedir. Henüz dünya çapında bir vak’a olmuş müzelerimizin varlığından söz edemesek de -ki bu aynı zamanda içinde bulundurduğu koleksiyonların niteliğiyle çok bağlantılıdıroldukça heyecan verici bir gelişme içinde olduğumuz bir gerçektir. Sahne ve gösteri sanatlarının durumu ise daha ilkel bir seviyede seyretmektedir. Ödenekli kurumlar, devletin neoliberal politikaları ve Batılı sanatları zul gören tutumuyla büyük krizlerin eşiğindedirler. Bütçe, kadro, yönetim yapısı problemlerinin aşılabilmesi için yeniden yapılanma ve yasa çalışmalarının hemen hayata geçirilmesi gerekmektedir. Aksi takdirde özellikle Devlet Tiyatrosu başta olmak üzere pek çoğu kendi ağırlıkları altında ezilerek yok olma tehlikesiyle karşı karşıyadır. Özel tiyatroların köklü olanları hala sahibi ya da yöneticisinin iki dudağının ucundaki gel geç kararlara göre yönetilmekte, dışarıdan kurumsallaşmış gibi bir imaj verseler bile içeriden bakıldığında her şeyin “amatör bir ruh + hasbel kader” ilkesine göre yönetildiğini gösteren bir tablo çizmektedirler. Zaten yaşlanmakta olan sahipleri ya da idarecilerinin (ki bunlar genelde o topluluğun starıdır da) hastalığı ya da ölümü durumunda ise kurumsallaşmaya, sürdürülebilirliğe ve kalıcılığa doğru hiçbir plan yapılmaması ve adım atılmaması nedeniyle bu toplulukların yok olması kaçınılmaz gözükmektedir. Bu yapıyı farklı kılmaya ve aynı zamanda daha farklı bir örgütlenme ve idare yapısı oluşturmaya çalışan Garaj İstanbul ya da DOT gibi son yıllarda kurulan oluşumların ise kendilerine sanat pazarı içinde farklı bir yer hedefi koyarak bu yolda görece bilinçli bir yol izledikleri söylenebilir. Her geçen gün bir yenisi eklenen alternatif tiyatrolar, dans ve performans toplulukları ise genellikle “el yordamı” formülüyle ayakta kalmaya çalışmaktadırlar.