Arşivdeki belgeler ışığında Güzel Sanatlar Akademisi’nde yabancı hocalar: Philipp Ginther’den (1929)-(1958) Kurt Erdmann’a kadar

Abstract

ÖNSÖZ: Türkiye'de mimarlık ve sanat eğitiminin gelişmesi ve modernleşmesi, yirminci yüzyılın ilk çeyreğinde Avrupa'da egemen olan modern sanatın Türkiye'ye getirilmesi, eğitim kurumlarındaki programlarının bu yolla reforme edilerek, sanat eğitiminin çağdaş düzeye yükseltilmesinde, Güzel Sanatlar Akademisi (GSA)'da görev yapmış yabancı hocaların büyük katkısı olmuştur.

Sanat ve Mimarlık’ta eğitimin modernleştirilmesi sürecine paralel olarak, bu kişilerin aynı zamanda, ortaya koydukları sanat ürünleri ile, Türkiye'nin muhtelif kentlerinde inşa etmiş oldukları binalar, eğitimde yapılan bu köklü değişimin uygulama alanına yansımaları olarak ayrı bir önem taşımaktadır.

Bu hocaların yetiştirdiği genç mimar ve sanatçılar, onların gösterdikleri yolla ilerlemiş, ürünler vermiş ve daha sonraki nesillere hocalık etmişlerdir.

Mimarlık ve sanat eğitiminin modernleştirilmesi hareketi, özellikle Türkiye Cumhuriyeti'nin ilk yıllarında gündeme gelmiş ve 1930'da, o zamanlar Türkiye'de özgün sanat ve mimarlık eğitimi veren tek okul olan, İstanbul'daki Güzel Sanatlar Akademisi Mimarlık Şubesi'nde başlatılan eğitim reformu ile büyük bir ivme kazanmıştır.

Bu reform hareketi, nedenleri ve sonuçlarıyla, ülkemizde sanatın gelişmesi sürecinin önemli bir kesimini oluşturmaktadır. Bu süreç içinde yabancı uyruklu mimar ve sanatçılar da reformun başarısında rol sahibidirler.

Mimarlık ve sanat eğitiminde yabancı hocaların görev almaları, Sanayi-i Nefise Mektebi adı ile kurulan bir okul olarak resmen açıldığı 1883 yılından başlamaktadır. Sanayi-i Nefise'nin ilk eğitim kadrosunu oluşturan yabancı hocalar arasında Fransız Mösyö Dolger (Hakkaklık Öğretmeni), İstanbul doğumlu Fransız Levanten Alexandre Vallaury (Mimarlık Bölümü Başkanı), Ermeni asıllı Osmanlı olan Osgan Efendi (Heykel Bölümü Başkanı), İtalyan asıllı Salvatore Valeri (Ressam), Polonya asıllı Joseph Warnia Zarzecki (Ressam), gene İtalyan asıllı Giulio Mongeri (Mimar), Türk hocalarla birlikte bir yandan sanat ve mimarlık eğitimini sürdürürlerken diğer yandan sergiler açmış ve başta İstanbul olmak üzere, ülkenin diğer şehirlerinde binalar inşa etmişlerdir. (CEZAR, 1995: 439-445, 464-470, 558, 563-564).

Sanayi-i Nefise Mektebi Alisi’nden önce Osmanlı İmparatorluğu’ndaki sanat ve mimarlık faaliyeti, okulun kuruluşu, eğitim programları, ilk eğitim kadrosu ile bu hocaların eğitimdeki görevleri, çalışmaları ve eserlerini içeren çok kapsamlı bir çalışma, Sanatta Batı’ya Açılış ve Osman Hamdi adı altında, sevgili hocam Prof. Mustafa CEZAR tarafından, ilk defa 1971 yılında ve daha sonra 1995 yılında, 2 cilt halinde, ikinci kez yayınlanmıştır.

O okul ve o dönemin sanat ve mimarlık ortamı hakkında çok ayrıntılı bilgi ve belgeleri içeren bu yayın, Türkiye’deki sanat ve mimarlık eğitiminin köklerine ışık tutmaktadır.

Sanayi-i Nefise Mektebi'nin, 1928 yılında Güzel Sanatlar Akademisi adını almasından sonra, Akademi Mimarlık Şubesi'nde, eğitimle görevli olan "şube şefi" profesörler ile, onun yanında, zaman zaman eğitime yardımcı olan ancak asıl görevleri, Kültür Bakanlığı ile Milli Eğitim Bakanlığı'na ait, çoğunluğu eğitim yapılarına ait projelerinin hazırlandığı, Akademi'de faaliyet gösteren Tatbikat Bürosu'nda, "şef" unvanı ile görev yapan profesörün yanında, şefe yardımcı olmak üzere görevlendirilmiş yabancılar arasında Alman ve Avusturya uyruklu olanlar çoğunluğu oluşturmaktadır.

Bunların yanı sıra İsviçre ve Fransız uyruklular arasında bir de Macar uyruklu kişi yer almaktadır.

Ülkelerinde iktidara gelmiş olan yönetimin, gerek ırkçılık ve gerekse siyasi ilkelerine aykırı düşünce ve eylemleri nedeniyle, özellikle 1933 yılından itibaren, artık Almanya’da yaşayamayacaklarını anlayarak başka ülkelere göç etmek zorunda kalan bilim adamları, mimar ve sanatçılardan, Türkiye’ye sığınanlar hakkında, yurt içinde ve yurt dışında çok sayıda araştırma yapılmış, kitaplar, makaleler yayınlanmıştır.

Bu araştırmalara ek olarak, bu sığınmacıların Türkiye yıllarını anlattıkları anı kitapları, çok değerli bir başka kaynağı oluşturmaktadır. Bu anı kitapları arasında Prof. Dr. Fritz NEUMARK’ın, 1982 yılında, İstanbul Üniversitesi yayınları içinde (no: 3062) yer alan Boğaziçine Sığınanlar isimli anı kitabı ile, Prof. Dr. Ernst HIRSCH’in, 1997 yılında yayınlanan Anılarım: Kayzer Dönemi, Weimar Cumhuriyeti, Atatürk Ülkesi isimli kitabındaki anıları, bu alim kişilerin Türk yüksek öğretiminin gelişmesine katkıları, Türkiye’de edindikleri dostluklar, yetiştirdikleri genç bilim ve sanat adamları, Türkiye’de geçirdikleri yıllar hakkında çok değerli bilgiler içermektedir.

Türkçe okunuşu ile “Haymarloz” (vatansız) tabir edilen bu kişilerden, Güzel Sanatlar Akademisi’nde görev yapmış mimar, sanatçı ve diğer kişiler hakkında yaptığım bu araştırmanın ana kaynağını, bugün ismi Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi (MSGSÜ) haline dönüştürülmüş olan okulumuzun, Personel Dairesi Arşivi’ndeki dosyalarda yer alan belgeler oluşturmaktadır.

Bu kişilerin Akademi’ye gelişleri, görevlendirilme şekilleri, Akademi İdaresi ve dolayısıyla Milli Eğitim ve Kültür Bakanlığı ile yaptıkları yazışmalar ile Akademi'deki eğitimin geliştirilmesi konusunda gösterdikleri çabalar, yazdıkları raporlar ve verdikleri konferanslara ait belgeler ve fotoğraflar, bu kişiler hakkında daha önce yapılmış araştırmaları tamamlayıcı niteliktedir.

Ayrıca bu araştırma, o hocaların talebeleri olmuş, onlardan feyz almış ve onlardan sonraki kuşak olarak, Akademi’de sanat ve mimarlık eğitimini devralmış, bizleri yetiştirmiş hocalarımız; Prof. Feridun AKOZAN ile Prof. Asım MUTLU ve Prof. Mehmet Ali HANDAN’la yaptığımız sohbetler sırasında onların naklettiği bilgiler, verdikleri fotoğraflar ve muhtelif dergilerde yayınlanmış anılarıyla da zenginleştirilmiştir.

Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi (MSGSÜ) Personel Dairesi Başkanlığı Arşivi’nde, dosyaları bulunan yabancıların, uyrukları, Güzel Sanatlar Akademisi (GSA)'ya geliş ve ayrılış tarihleri ile hangi bölümde hangi görevi yaptıklarına ve eğitim faaliyetlerine ait çok sayıda belge bulunmaktadır. / Prof. Ataman DEMİR Erenköy, 2008