Yaratıcı kümeler ve kentsel mekan ilişkileri : Karaköy Mumhane Caddesi, Murakıp Sokak ve Kılıç Ali Paşa Medresesi Sokak üzerinden bir değerlendirme

Abstract

21. yüzyılın başından itibaren yaşanan küreselleşme ve teknolojik gelişmeler sonucu somut materyallere ve kalıplara bağlı geleneksel ekonomiler düşüş yaşarken yaratıcılık, bilgiye dayalı yeni bir ekonomi yükselmeye başlamıştır. Yaratıcı ekonomi olarak adlandırılan yeni ekonomik sistem kentlerin ekonomik, fiziksel, sosyal yapısını değiştirmeye başlamıştır. Kentlerde boşalan sanayi alanlarının yerini hizmet sektörlerinin alması ve çeşitlenmesi, teknoloji ve bilgi toplumunun oluşması, artan müşteri talepleri ekonomide yaratıcı ve yenilikçi düşünce ihtiyacını tetiklemiştir. Yaratıcı ekonomiyle birlikte coğrafi konum önemini kaybetmiş, sanat, bilim ve yaratıcılık ekonomik kalkınmanın yeni kaynakları haline gelmiştir. Yaratıcılıktan doğan yeni ekonomik sistemde "insan" ve "yer" iki önemli konu haline gelmiştir. Sanatçılar, mühendisler, akademisyenler, bohemler gibi çeşitli sınıflandırmaların içinde yer alan "yaratıcı sınıf" kavramı ortaya atılmış ve tartışılmıştır. Yaratıcı insanların yaratıcılıklarını ve üretkenliklerini ortaya koyabilecekleri kentsel alanlarda kümelendikleri gözlemlenmiştir. Günümüzde "yaratıcı küme" kavramıyla karşımıza çıkan oluşumlar ekonomik alan dışında kentsel birçok unsuru bir araya toplayan kapsamlı bir konu olarak değerlendirilmiştir. Yaratıcı kümeler farklı yoğunluk, donanım ve ölçekte kendiliğinden ya da planlı olarak oluşmuşlardır. Kent mekanının kendine has süreç ve niteliklerine göre şekillenerek kentsel mekânın dönüşüm ve gelişimine katkı sağlamışlardır. Yaratıcı küme kavramı günümüzde kentsel imaj ve kentsel marka oluşturmak, kentsel dönüşüm, turizm, sermaye ve yaratıcı endüstrileri çekmek, yeni iş sahaları yaratmak amacıyla yönetimlerin ve politikacıların üzerinde durduğu önemli bir konu haline gelmiştir. Ancak bazı küme geliştirme politikalarının belirli zümrelere turistler veya sermayeye hitap edecek şekilde oluşturulması kent mekanlarını soylulaşma alanlarına dönüşmesine yol açmaktadır. Burada önemli noktanın, yaratıcı kümelerin kent mekânında oluşturduğu kapsayıcı ve kaynaştırıcı etkileri ve bu süreçleri anlamak olduğu düşünülmüştür. Yaratıcılıkla ilgili tüm çalışmalar, yaratıcılık, yenilik ve büyüme için tüm olanakları bir araya getiren unsur kabul edilen yer ile kümelenme ilişkileri analiz etmektedir. Bu kapsamda farklı ölçeklerde ve disiplinlerde oluşturulmuş teoriler sentezlenerek İstanbul'un en eski li̇manlarından bi̇ri̇ olan Karaköy bölgesinde farklı katmanlarda çalışmalar yapılmıştır. Çalışmanın birinci bölümü yaratıcı ekonominin kentsel bileşenleri olan "yaratıcı endüstriler", "yaratıcı sınıf" ve "yaratıcı kentleri" ele alarak kentsellik ilişkisini anlamayı hedeflemiştir. Çalışmanın ikinci bölümünde yaratıcı kümelerin kavramlaştırılması ve yer bağlamı ele alınmıştır. Yaratıcı ve kültürel alanların başarılı olmasını sağlayacak unsurlar ekonomi ve canlılık, aktivite, kentsel, kamusallık nitelikleriyle ele alınmış ve bu konularla ilgili yapılmış öncü çalışmalar incelenmiştir. İkinci olarak mekan-çevre ilişkilerinin kurulmasında etkileşim alanı yaratan kentsel ara yüzler, ara mekan, eşikler, üçüncü mekanlar ayrıca kentte canlılık ve çeşitliliği oluşturan mekânsal unsurlar araştırılmıştır. Çalışma kümelenme için gerekli yer niteliklerini ve yaratıcı kümelerinin sürekliliği sağlayacak mekânsal unsurların tespit edilmesini amaçlamıştır. Çalışmanın üçüncü bölümünde literatür taramaları sonucu sentezlenen kriterler Karaköy Mumhane Caddesi, Murakıp Sokak ve Kılıç Ali Paşa Medresesi Sokak üzerinde analiz edilmiştir. Karaköy 2011 yılından itibaren, kültür ve sanat faaliyetleriyle başlayan bir dönüşüm sürecine girmiştir. Dönüşüm süreci, büyük çaplı kültür sanat etkinlerinin bölgeye taşınması, Galataport Projesinin gündeme gelmesi, sanatçılar, tasarımcılar, girişimciler gibi farklı insiyatifler tarafından başlamıştır. Kitlesel tüketim alışkanlıkları buluşma, yeme içme, eğlence gibi fonksiyonların kültürel faaliyetlere eklemlenmesiyle sokak hayatı canlanmış ve Karaköy hızla popülerleşmiştir. Dönüşümün en hızlı yaşandığı bu dönemde, geçmişten bu yana ticari kümelere ev sahipliği yapan Karaköy, çeşitli kullanıcılar tarafından paylaşılan yaratıcı küme kimliğini yansıtmaya başlamıştır. Yine bu dönemde, Kentin farklı kesimlerini çekerek farklı bütçelere, zevklere, yaş gruplarına ve kullanımlara hitap edecek nitelikte yüksek bir çeşitlilik kapasitesine ulaştığı görülmüştür. Dolayısıyla yaratıcı kümelerin; neoliberal politikalara ve küreselleşmenin getirdiği tüketim alışkanlıklarına rağmen kapsayıcı, açık, erişebilir, ortamların oluşmasında etkin olduğu görülmüştür. Bununla birlikte bölgede emlak fiyatları ve turizm odaklı dönüşümler üzerinde baskı yaratan Galataport Projesi bölgede büyük ve küçük ölçekli konaklama falliyetlerinin artmasına neden olmuştur. Bu durum kümelenmenin bir sonucu olan rekabet ortamının artmasına dolayısıyla işletme niteliklerinde dönüşümler yaşanmasına neden olmuştur. Bölgenin kendi içinde yaşadığı değişiklikler sonucu kültürel üretim dışlanmaya yerini tüketim ve turizme hitap eden birimlere bırakmaya başlamıştır. 2021 yılında yapılan güncel analiz ve gözlemler sonucu azalan sayılarına rağmen kültür ve sanat faaliyetlerinin, tasarım stüdyolarının, sokak sanatlarının bölgenin kimliğini yansıtmaya devam ettirdikleri tespit edilmiştir. Karaköy'ün yaratıcı kimliğini kaybetmemesi için yerel yönetimlerin yaratıcı bürokrasi geliştirmeleri, emlak piyasasındaki artışlara müdahalelerde bulunmaları, kültürel üretimi teşvik eden kapsayıcı, açık tutumlar sergilemeleri önerilmektedir. Sonuç olarak; Karaköy Mumhane Caddesi, Murakıp Sokak, Kılıç Ali Paşa Medresesi Sokak üzerinde yaşanan dönüşümler bize yaratıcı kümelenmeden doğan sosyal platformun mekanın kimliksel, sosyal, biçimsel pek çok katmanda büyük etkiler yarattığını göstermiştir.