Siniden masaya: Türk romanında sofra

Abstract

Yemek, insanoğlunun yaşamını sürdürebilmesi için en temel ihtiyaçlarından biridir. Hayatın bu gerekliliğinin sosyal hayattaki yansımasını ise birlikte oturulan sofralar oluşturur. Tarih boyunca birçok devlet kuran ve geniş bir coğrafyaya yayılan Türklerin kendilerine has yeme içme alışkanlıkları ve sofra kuralları vardır. Ancak bunlar, yüzyıllar içerisinde, özellikle Osmanlı Devleti'nin Batılılaşma sürecinden sonra büyük ölçüde dönüşür ve değişir. Sözlü ve yazılı büyük ve zengin bir birikime sahip olan Türk edebiyatında yazarlar yemeği birçok farklı amaç için kullanmışlardır. Eserlerinde kendi yemek zevklerini ve sofra anılarını aktarmalarının yanı sıra toplumu yönlendirmek, öğretici bir rol üstlenmek, sosyal ve siyasî eleştirileri yemek ve sofra üzerinden, bu mekânda dile getirmek yazarların başvurduğu yöntemler arasındadır. Bu sebeple Türk romanında sofraya bakmak uzun ve ayrıntılı bir çalışmayı zorunlu kılar. Siniden Masaya: Türk Romanında Sofra başlıklı bu tez, Türklerin değişen sofra kültürlerinin Türk romanına yansımasını ve eserlerdeki işlevlerini saptamayı amaçlamaktadır. Roman türü, Türk edebiyatına Batılılaşma hareketinden sonra girmiştir. Bu sebeple değişen sofra kültürüyle edebiyata yeni giren bu Batılı türün ilişkisini tespit etmek, sofranın romanların yapısına bir katkısının olup olmadığını saptamak tezin belli başlı amacını oluşturmaktadır. Tezin Giriş bölümünde, sofra, yiyeceklerden azade düşünülemeyeceği için eski Türklerden itibaren yeme içme alışkanlıklarına, dinlerin yemek ile ilişkisine, sofra kurallarına ve yemek kitaplarına ana hatlarıyla yer verilmiştir. I. bölümde Osmanlı Devleti'nin Batılılaşma macerasının sofraya ve sosyal hayata yansıması, I. Dünya Savaşı ve Kurtuluş Savaşı'nın toplumsal ve ekonomik etkileri, Türkiye Cumhuriyeti'nin kurulmasıyla değişen devlet yapısı ve Atatürk'ün sofrası ele alınmıştır. II. bölüm tezimizin odak noktası olan sofranın romanlardaki kullanımına, işlevlerinin tespit edilmesine ayrılmıştır. Bu sebeple Tanzimat Dönemi'nden 2013 yılına kadar yüz kırk beş roman incelenmiş, bunların içinden söz konusu ilişkiyi yansıtan en iyi örnekler kullanılmaya gayret gösterilmiştir. Bu bölümde Türk romanında sofranın kırk beş farklı işlevde kullanıldığı tespit edilip metinlerden örnekler ve analizlerle başlıklar açıklanmaya çalışılmıştır. Bu sofralar, kendi içinde romanlarda işlevsel olarak en çok rastlanılandan en aza doğru sıralanmıştır. Başlıkların altındaki örneklerde de en başat olanlar ilk sıralarda verilmiştir. Bu bakımdan sıralamada romanların yayımlanma tarihi değil, örneğin niteliği göz önünde bulundurulmuştur. Aynı romanda birden fazla başlığa dâhil edilebilecek sofralar, hangi özellikleri ağır basıyorsa o kapsamda değerlendirilmiştir. Bunun yanı sıra romanın içindeki farklı sofralar, belirlenen başlıklar için iyi birer örnek oluşturuyorsa aynı esere birden fazla kez yer verilmiştir. Konumuzun kapsamı itibariyle sadece örnekleri desteklemek adına kullandığımız birkaç öykü ve anı dışında diğer edebî türler değerlendirmeye alınmamıştır. Anahtar Kelimeler: Türk romanı, sofra, yemek, kültürel değişim, kronotop