Orta ve İç Asya’da VI-IX. yüzyıllar arasında maden sanatı: Göktürk Devri

Abstract

Göktürkler özellikle VI-VIII. yüzyıllarda Dağlık Altay, Kırgızistan, Kazakistan, Moğolistan, Tuva topraklarında varlık göstermişler, siyasi hakimiyetlerinin VIII. yüzyılda sona ermesine rağmen sanat eserlerini IX. yüzyılda da üretmeye devam etmişlerdir. Göktürk Dönemi'nde karşımıza çıkan madenler arasında altın, gümüş, demir, bakır, tunç başta gelir. Altın ile gümüş giyim ve kuşama ait eserlerde; kemer ve kemer detaylarında, küpe, yüzük, taç, aynada ve madeni eşyalardan kaplar ile tabaklarda kullanılmıştır, bunlar daha çok soylu ya da hükümdar olan kişilerin mezarlarında yer almaktadır. Demir; silah, at koşum takımı ve detaylarında, kazanlarda ve kemere ait elemanlarda ayrıca çeşitli alet üretiminde öne çıkar. Tunç ise daha çok kazan ve kemer detayları içindir. Kurşun, lehimleme ve soy metallerin saflaştırılmasında, cıva ise daha çok yaldızlama için tercih edilmiştir. Maden yapım tekniği olarak döküm ve dövme Göktürkler'de başta gelmektedir, bunların yanı sıra lehim, perçin, kenetleme ve kaynak tekniği kullanılarak parçaların birbirine eklendiği de görülmektedir. Kazıma, kabartma, delik işi, güherse, yaldız ve kakma gibi teknikler madeni eserlerin süslenmesinde kullanılan süsleme teknikleri arasındadır. Bazı durumlarda kazıma ile elde edilen motiflerin altın yaldızlandığı gözlemlenmiştir; bu şekilde sağlanan ışık-gölge oyunu ile objeler olduğundan daha büyük boyuta sahip olarak algılanır. Anlaşılacağı üzere, tüm bunların gerçekleştirilmiş olması Göktürk Dönemi'nde oldukça ileri bir seviye ulaşmış metalürjinin varlığını kanıtlamaktadır; Altay, Minusinsk Havzası, Kırgızistan, Moğolistan, vb. yerlerde tespit edilen maden işleme ocakları, tavlama ve soy metallerin saflaştırılması gibi işlemleri bilmeleri bu görüşü desteklemektedir. Ayrıca Altaylar'da çok zengin demir madenlerinin varlığını unutmamak gerekir. Tüm bu özelliklere sahip olan Göktürkler çok çeşitli madeni eserler ortaya koymuşlardır. Bunlar şu şekilde sıralanabilir: Silahlar kullanım amaçlarına göre "Saldırı" ve "Savunma" silahları olarak iki gruba ayrılmaktadır. Saldırı Silahları "Yakın Mesafe" ve "Uzak Mesafe" silahları bakımından iki alt gruba sahiptir. Yakın Mesafe Silahları da kendi içinde "Kesici- Delici", "Delici" ve "Vurucu" olarak üç gruba ayrılır. Yakın Mesafe Kesici-Delici Silahları: "Meç", "Uzun Kılıç", "Eğri Kılıç", "Kama", "Bıçak"; Yakın Mesafe Delici Silahları: "Mızrak"; Yakın Mesafe Vurucu Silahları: "Savaş Baltası", "Keser" ve "Gürz"dür. Uzak Mesafe Silahı Göktürk Devri'nde "Delici" olarak tek bir alt gruba sahiptir, bu grupta yer alan silah "Ok ve Yay"dır. Savunma Silahlarında; "Kalkan", "Tolga" ve "Zırh" olmak üzere üç alt grup bulunmaktadır. Zırh da kendi içinde "İnsan" ve "Hayvan" zırhı olmak üzere iki gruba ayrılmaktadır. Zırhlar "Zincir Örme" veya "Levhalı" formdadır; bunlardan levhalı zırh "Pullu" "Yatay" ve "Dikey" olmak üzere üç çeşide sahiptir. Madeni eserlerin bundan sonraki en yoğun olarak kullanıldığı alan "At Koşum Takımları" olmuştur. Sözü edilen geniş grup "Binit Takımı" ve "Dizgin Takımı" olmak üzere iki kola ayrılır. Binit Takımı'nda "Üzengi" öne çıkar. Dizgin Takımı'nı ise "Dizgin Kayışı Pulları", "Dizgin Kayışı Tokaları", "Dizgin Kayışı Uçları", "Dizgin Kayışı "T" Şekilli Parçaları", "Dizgin Kayışı Pandantifleri", "Gem" ve "Psalia" meydana getirir. Üçüncü büyük bölüm "Giyim-Kuşam ve Süslenme"den oluşmaktadır. "Kemer ve Kemer Detayları", "Küpe", "Yüzük", "Taç" ve "Ayna"dan oluşan çeşitler arasından Kemer ve Kemer Detayları "Kemer Pulları", "Kemer Tokaları", "Kemer Çerçeveleri", "Kemer Pandantifleri" ve "Kemer Uçları" olarak fazla miktarda eser verir. Göktürk Devri madeni eserlerinden son büyük grubu ise "Madeni Eşyalar" meydana getirir. Buna "Kaplar", Kazanlar", "Tabaklar", "Ölü Maskları", "Heykelcikler" ve "Sikkeler" dahildir. Bunlardan özellikle kemer takımlarına ait elemanlar, bazen kendileri form olarak süslemeyi oluşturur bazen de üzerlerinde geometrik ya da bitkisel süslemeye sahip olarak karşımıza çıkar. Kapların kulpları zaman zaman rozet formlu olabilmektedir ve yine bunların bazıları gövde ile arasında dört yapraklı çiçek şekline sahiptir. Bu kadar yoğun malzeme ile karşımıza çıkan Göktürk Dönemi madeni eserleri şüphesiz, yansımasını aynı dönemde taş babalar, kaya ve duvar resimlerinde bulmuş, Göktürk Dönemi sembolizmi ve ikonografisi içinde kendine yer edinmiştir. Bu konuda onların kutsal ve şifa verici özellikler taşımaları, Şaman törenlerinde kullanılmaları, güç ve hakimiyet sembolü olarak görülmeleri kaçınılmaz olmuştur. Göktürk Dönemi madeni eserlerinin önemli özelliklerinden biri de kendinden önceki Türk dönemleri ve topluluklarından miras aldığı birikim ve tecrübeleri kendi potasında eritip yorumlaması, bunları çağdaşı ve kendinden sonraki Türk dönemleri ve toplulukları için köprü oluşturacak seviyeye getirmesidir. Anahtar Kelimeler: Göktürkler, maden sanatı, silahlar, at koşum takımları, giyim-kuşam ve süslenme takıları, madeni eşyalar.