XVII.-XIX. YÜZYIL DOĞU TÜRK YAZI DİLİ İMLA GELENEĞİNDE MAHALLİLEŞME

Abstract

Doğu Türk yazı dili, Moğol fütuhatından sonra Cengiz Han’ın çocukları tarafından kurulan Çağatay, İlhanlı ve Altınordu imparatorluklarının merkezinde XII-XIV. yüzyıllarda Eski Uygurca temelinde gelişerek XV. yüzyılda Emir Timur devrinde klasik bir mahiyet kazanmıştır. Klasik sonrası tabir edilen ve 1600-1921 yıllarını kapsayan devresinde de farklı siyasi dalgalanmalar ve değişikliklere paralel olarak geniş bir sahada farklı kültür merkezlerinde işlenmeye devam etmiştir. XIX. yüzyıl ortalarına kadar tüm Orta Asya’da edebi dil ve kültür dili olarak kullanılarak XX. yüzyıldan itibaren çağdaş Türk lehçelerinin ortaya çıkması şeklinde bir gelişim göstermiştir. Doğu Türk yazı dilinde XV. yüzyıla kadar özellikle Oğuz-Kıpçak unsurlarının karışmasıyla birtakım ayrılıklar görülse de, esas değişim klasik yapı kurulduktan sonra XVI.-XVII. yüzyıldan itibaren yerel unsurların yazı diline daha yoğun sirayetiyle başlamıştır. XVII. yüzyıldan itibaren verilen eserlerde klasik yazı dili özellikleri ve yerel unsurların bir arada kullanıldığı görülmektedir. Bu dönem metinleri henüz layıkıyla işlenmemiş olup diyalekt atlasları tam tespit edilmemiştir. Doğu Türkistan’da yaşayan Uygurlar da XV. yüzyıldan XX. yüzyıla kadar Doğu Türk yazı diliyle sayısız eser kaleme almışlardır. XIX.-XX. yüzyıllarda misyonerler, gezginler ya da araştırıcılar tarafından çeşitli şekillerde farklı ülkelere götürülen bu eserler bugün İsveç, Rusya, İngiltere, Almanya ve başka ülkelerde çeşitli kütüphanelerin koleksiyonlarında bulunmaktadır. Son zamanlarda eserler üzerine Türkiye, İsveç, Çin, Özbekistan ve başka yerlerde çalışmalar yapılmaktadır. Makalemizin amacı, Uygurlara ait bu geniş külliyattan üzerinde çalıştığımız risale, tezkire ve edebi metin örneklerinden hareketle Doğu Türkçesinin klasik sonrası döneminde imlada görülen mahallileşme ölçütlerini tespit etmek, farklılıkları dikkatlere sunmak ve sonraki çalışmalara zemin hazırlamaktır.

Eastern Literary Turkic was established after the invasion of the Mongols, in the centre of Chaghatai, Ilkhanid and Golden Horde empires which were founded by the children of Cenghis Khan in the 12th-14th century and gained a classical character in the time of Amir Timur in the 15th century. In the post-classical period in-between 1600-1921, it continued to be processed in different cultural centres of widespread geography in variable political fluctuations. It was used as literary and culture language in Central Asia till the middle of the 19th century, and has evolved into the emergence of contemporary Turkic dialects beginning from the 20th century. Although some distinctions in the eastern Turkish literary language can be observed with the influence of Oghuz-Kipchak elements up to the 15th century, the major transformations begins after the establishment of the classical structure by the increasing spread of the local elements over the literary language of the 17th century. The both usage of the classical literary language features and the local elements are observable in the writings after this century. The texts of this period have not been fully researched yet, as their atlas of dialects have not been entirely identified. Uighurs, living in East Turkestan, have received numerous writings in Eastern Turkic in-between the 15th and 20th centuries. These writings were taken away to various countries by missionaries, travellers or researchers, are nowadays in the collections of various libraries in Sweden, Russia, England and Germany. The writings are recently being studied in Turkey, Sweden, China, Uzbekistan and elsewhere. The purpose of our article is to identify the criteria of localization in the postclassical period of the Eastern Turkic by considering the distinctions in the pamphlets, tezkires and literary texts that we have focused on within this broad collection of Uighurs.