Tanzimat Dönemi fikir ve düşünce hayatının mimari alana yansıması

Abstract

Tanzimat Dönemi Osmanlı İmparatorluğu'nda 18. yüzyıldan itibaren izlenen Batılılaşma çabalarının, olgunlaşarak ve aynı zamanda hem iç, hem dış etkenlerin şekillendirdiği günün şartlan tarafından zorlanarak somutlaşması ve kararlı bir eyleme dönüşmesi ile oluşan, en önemli halkasını oluşturmaktadır. Lâle Devri ile birlikte saray hayatının giderek dışa dönük bir kimliğe bürünmesi ve dünyevî âlemin uhrevî âleme karşı ağırlık kazanmaya başlaması, Osmanlı Mimarisi'nin yavaş yavaş din ağırlıklı karakterinden ayrılmasına neden olmuştur. Öte yandan Batılılaşma Hareketi'nin ilk girişimlerinin devletin Batı karşısındaki güçsüzlüğünün en somut göstergesi olan askerî alanda gerçekleştirilmesi ve bu kapsamda orduda meydana gelen değişiklikler 18. yüzyılda Osmanlı mimarî programına devlet eliyle yaptırılan ve üstlendiği işlev gereği yapımına öncelik tanınan kışla, karakol ve askerî hastane gibi yeni bina türleri getirmiştir. Gene aynı dönemde Batı ile ilişkilerde ve aynı zamanda başkentin Pera semtinde meydana gelen gelişmeler daha önce de kavram ve kurum olarak mevcut olmakla birlikte, kendilerine özgü mimarileri ve sosyo-kültürel çevreleriyle 19. yüzyılda başkent yaşamına damgasını vuracak olan, elçiliklerin yapımını hızlandırmıştır. Aynı şekilde eğitim binaları da bu alanda gerçekleştirilen reformlarla birlikte, yeni bir kimliğe bürünmüş, ilk kez Batılı anlamda eğitim binaları inşa edilmiştir. Dönemin farklı bir anlayışla, işleve yönelik yeni çözümlerle mimarî yapım programına katılan diğer bina türleri ise hastaneler ve sanayî yapılandır. Tanzimat Dönemi'nde bir yandan mimarî program içindeki ağırlıkları ve mimarî tasarım arayışları önceki dönemlere göre farklılaşmakla birlikte cami, türbe, saray, köşk, kasır, çeşme ve konut gibi geleneksel yapı türlerinin örnekleri verilmeye devam edilirken, öte yandan 18. yüzyılda Batılılaşma Hareketi ile imar programına giren söz konusu yeni bina türlerinin yapımı da sürdürülmüştür. Dönemin en önemli mimarî V 1C YÎMSMÖÖH FftM KURULSJ DOKÛMANİASYUN MKRKEZ*gelişmesi ise Osmanlı toplum hayatında ve devlet yönetiminde meydana gelen değişmelerle birlikte ortaya çıkan, yeni ihtiyaçlara cevap verecek kurumların ve buna bağlı olarak da yeni bina türlerinin mimarî programa katılmasıdır. Batılı yaşam tarzının ve ticarî gelişmelerin getirdiği ve özellikle Pera bölgesinde ilk örnekleri gerçekleştirilen otel, tiyatro, pasaj gibi geleneksel yapım programında rastlanılmayan bina türleri, yabancı okullar ve müzeler, iş hanları, bankalar, resmî mimariye katılan yeni yapı türlerini oluşturan nezaretler, belediye binaları, postane ve telgrafhaneler ile konut mimarisinin çağın ihtiyaçlarına cevap veren sıra evler ve apartmanlar gibi yeni uygulamaları aynı zamanda Cumhuriyet Dönemi Mimarisi'nin yapım programında da belirleyici olacaktır. Başta Batılılaşma ve Tanzimat sürecinin yönetildiği ve alınan kararların ilk olarak hayata geçirildiği, başkent İstanbul'da olmak üzere, Tanzimat Dönemi bir yandan dönemin siyasal ve toplumsal gelişmelerine, diğer taraftan modernleşme girişimlerine bağlı olarak gerek yapı, gerekse şehir ölçeğinde geleneksel Osmanlı kimliği ve dokusu üzerinde köklü değişikliklere yol açmıştır. ANAHTAR KELİME: Batılılaşma, Tanzimat, Osmanlı, Mimarî, 19. Yüzyıl