Yapı bilgi modellemesinde kullanılan tasarım süreci aşamalandırma kavramlarının irdelenmesi

Abstract

Tasarım süreci, bir problemin belirlenmesiyle başlayan ve probleme çözüm üretmek için yapılan eylemlerden oluşan zaman aralığıdır. Problemin çözümüne yönelik bilgiler üretilmesini ve tasarımcılar tarafından bu bilgilerin işlenmesini içeren bir dizi eylem tasarım sürecini oluşturmaktadır. Tasarımcıların aldığı kararlar neticesinde süreç, iletişimin ön planda olduğu dinamik bir yapıya dönüşmektedir. Sürecin dinamik yapısından dolayı yoğun iletişim akışı belirsizliğe yol açmaktadır. Süreç yönetimini daha kontrollü bir şekilde ele almak için aşamalandırmaya ihtiyaç duyulmaktadır. Teknolojinin mimarlık üzerine etkisi sonucunda gelişen Yapı Bilgi Modellemesi kullanımı ile proje ekibinin tasarım sürecine etkin katılımı sağlanmaktadır. Tasarım süreci çeşitli kavramlarla aşamalandırılarak daha yönetilebilir bir yapıya dönüşmüştür. Bu doğrultuda, YBM kullanımının ortak bir şekilde yürütülmesi için birçok kılavuz yayımlanmış ve proje ekibinin kılavuzlardan yararlanarak anlaşmaya varması amaçlanmıştır. YBM'de bilgi modelinin ve tasarım sürecinin aşamalara ayrılmasında rol oynayan çeşitli kavramlar oluşturulmuş ve bu kılavuzlarda kavramlara yer verilmiş veya kılavuzlara ek tasarım süreci aşamalandırma kavramı kılavuzları geliştirilmiştir. Bilginin hangi tasarım süreci aşamasında, kim tarafından oluşturulduğu ve ne için gerekli olduğunu net bir biçimde açıklamak, proje ekibi arasında iş birliğinin gelişmesine katkı sağlamaktadır. Tasarım süreci aşamalandırma kavramları, proje ekibi arasında bütünlüğün oluşmasında ve ortak bir payda altında buluşmasında önemli bir etkendir. Buna bağlı olarak, birçok tasarım süreci aşamalandırma kavramı geliştirilmiştir; ancak kavramların fazla olması sağlanan avantajların önüne geçerek anlaşmazlığa ve yoruma açık hale gelmesine neden olmuştur. Bu tez çalışması, 2005 – 2020 yılları arasında, mevcuttaki 49 adet YBM ve/veya tasarım süreci aşamalandırma kavramları ve kılavuzları içerik analizi yöntemiyle inceleyerek kılavuzlar arasındaki tutarsızlıkları ve tasarım süreci aşamalandırma kavramının niteliklerini tespit etmeyi amaçlamaktadır. Mevcut kılavuzlardaki tasarım süreci aşamalandırma kavramları analiz edilerek, en çok kullanılan tasarım süreci aşamalandırma kavramları belirlenmiş ve kavramların içerdiği modelleme ve yapı sistemi düzeyleri tespit edilmiştir. Kılavuzlardaki kavramların öncelikleri belirlenerek hangi özelliklerin öne çıktığı irdelenmiştir. Dünya çapındaki tasarım süreci aşamalandırma kavramlarının ortak ve farklı yönleri ortaya çıkarılmıştır. Amerika, Birleşik Krallık, Avustralya, Danimarka, Hong Kong, Singapur, Almanya, Hollanda, İsviçre, Belçika, İspanya, Kanada, Fransa, İtalya, Finlandiya ve Norveç olmak üzere on altı farklı ülkede hazırlanmış olan kılavuzlar irdelenmiştir. Bilgi Düzeyi (Information Level), Detay Düzeyi (Level of Detail – LOD), Gelişim Düzeyi (Level of Development – LOD), Bileşen Derecesi (Component Grade – G), Tanım Düzeyi (Level of Definition), Nesne Veri Düzeyi (Object Data Level), İçerik Düzeyi (Content Level), Tamamlama Aşaması (Fertigstellungsgrad), Model Olgunluk Endeksi (Modell Modenhets Indeks) ve Bilgi İhtiyacı Düzeyi (Level of Information Need) olmak üzere tanımlanan on farklı tasarım süreci aşamalandırma kavramı açıklanmıştır. Tez çalışmasında, içerik analizi yöntemiyle mevcut kılavuzların dört farklı tema altında analizi yapılmıştır. Kavramlar; tanımlayıcı analiz, performans analizi, tasarım süreci aşamaları açısından analizi ve kılavuzun sürece bağlı değişim analizi bağlamında irdelenmiş ve tablolar oluşturulmuştur. Tanımlayıcı analizde; aşamalandırma kavramı adı ve kısaltması, oluşturulma tarihi, oluşturan ülke, yazar, kılavuz adı, kavramın içerdiği düzeyler, yapı ve/veya yapı elemanı düzeyinde ele alındığı, geometrik veya anlamsal bilgi türlerini içerip içermediği nitelikleri doğrultusunda mevcut kılavuzlar irdelenmiştir. Tasarım süreci aşamalandırma kavramlarını tanımlayıcı özellikler açıklanmıştır. Tanımlayıcı analiz bulgularına göre; en çok kullanılan kavram adı %53 oranla Gelişim Düzeyi kavramıdır. Modelleme düzeyi, %57 oranla yapı elemanı düzeyindedir. Kavramların neredeyse hepsinin (Tasarla-Teklif Ver-İnşa Et Sözleşmeleri için Yapı Bilgi Modellemesi (YBM) Yönetmeliği Versiyon 1.6 kılavuzundaki Detay Düzeyi kavramı hariç) hem geometrik hem de anlamsal bilgi türünü içerdiği görülmüştür. Performans analizinde; güvenilirlik, 4B YBM zaman planlaması, 5B YBM maliyet tahmini, 6B YBM sürdürülebilirlik, 7B YBM tesis yönetim, analiz (enerji, gün ışığı vb.), disiplinlerarası koordinasyon, çakışma tespiti, karar desteği, belgeleme ve paydaş rolü belirlenmesi nitelikleri doğrultusunda mevcut kılavuzlar irdelenmiştir. Tasarım süreci aşamalandırma kavramlarının belirlenen özellikler üzerinden öncelikleri açıklanmıştır. Performans analizi bulgularına göre; en çok kullanılan önceliklerin sırasıyla paydaş rolü belirlenmesi, farklı disiplinlerarası koordinasyon, çakışma tespiti ve 5B YBM maliyet tahmini olduğu görülmüştür. Her bir tasarım süreci aşamalandırma kavramının önceliklerinin birbirinden farklı olduğu bulgusuna ulaşılmıştır. Tasarım süreci aşamaları ilişki analizinde; mevcut kılavuzlardaki tasarım süreci aşamalandırma kavramlarının düzeylerinin geleneksel tasarım süreci aşamaları ve çizim ölçeği ile ilişki kurup kurmadığı irdelenmiştir. Geleneksel tasarım süreci ile ilişkilendiren kavramların süreç aşamaları açıklanmıştır. Tasarım süreci aşamaları ilişki analizi bulgularına göre; irdelenen 49 kılavuzun %55'i tasarım süreci aşamalarıyla bağlantı kurmazken; %45'i oluşturdukları tasarım süreci aşamalarıyla bağlantı kurmuştur. Kavramların %18'i çizim ölçeğiyle bağlantı kurmuştur; tasarım süreci aşamaları ilişki analizi tablosunda aşamalandırma kavramlarının hangi düzeylerinin hangi çizim ölçeğine karşılık geldiği bilgisi verilmiştir. Kılavuzun sürece bağlı değişim analizinde; süreç içerisinde kılavuzlarda yapılan değişiklikler irdelenmiş ve oluşturulan kılavuzların baz aldığı kılavuzlar tespit edilmiştir. En çok hangi kılavuzu oluşturan kuruluşun baz alındığı açıklanmıştır. Kılavuzun sürece bağlı değişim analizi bulgularına göre; güncelleme yapan kılavuzlar %39'luk bir orana sahiptir ve özellikle, BIMForum Gelişim Düzeyi (LOD) Spesifikasyonu ve Vico Yazılım Model İlerleme Şartnamesi kılavuzları güncelleme yapmıştır. Kılavuzların referans aldığı kuruluşlar sırasıyla; Amerikan Mimarlar Enstitüsü (%31), BIMForum (%21) ve İngiliz Standartları Enstitüsü (%15) olmak üzere üç kuruluş öne çıkmıştır. Özetle, dünyadaki tasarım süreci aşamalandırma kavramlarının mevcut eğilimleri ortaya çıkarılmıştır. Değerlendirmeler ve yorumlar neticesinde, tasarım süreci aşamalandırma kavramlarının kapsamlı bir tespiti sunulmuştur. Türkiye'de kılavuz hazırlanması sürecine katkı sağlaması ve temel oluşturması amacıyla, farklı ülkelere ait kılavuzlar baz alınarak bu çalışma gerçekleştirilmiştir. Bulguların bir temel oluşturarak yardımcı olması hedeflenmiştir.