Karma gerçeklik teknolojilerinde tipografinin zaman, mekân, hareket ve etkileşim bağlamında incelenmesi ve bir uygulama örneği

Abstract

Teknolojinin hızlı gelişimi, üç boyutlu sanal ortamlar, yapay zekâ, derin öğrenme ve işlemsel tasarım gibi yeni uygulama alanlarını ve tasarım yöntemlerinin değişimini beraberinde getirmiştir. Değişimlerin etkisiyle sanal ortamların yaygınlaşması, grafik tasarım alanında karma gerçeklik teknolojilerinin ortaya çıkmasını sağlamıştır. Karma gerçeklik teknolojileri kullanılarak deneyimlenen üç boyutlu sanal ortamlarda, iki boyutlu ortamda üretilen grafik tasarım ürünlerine kıyasla önemli biçimsel, işlevsel ve yapısal değişiklikler meydana gelmektedir. İki boyutlu tipografi tasarım ürünleri üç boyutlu sanal ortama uygulandığında tasarlanan metinlerde bulunan hiyerarşi, okunabilirlik, uyum ve denge gibi tipografi kuralları etkisini kaybetmektedir. Bundan dolayı üç boyutlu ortamlar için geliştirilen metinlerin, iki boyutlu ortamlarda geçerli olan tipografi kurallarına zaman, mekân, hareket ve etkileşim bağlamları da eklenerek üretilmesi gerekmektedir. Bu araştırmanın amacı üç boyutlu düzlemlerdeki tipografinin sanal mekanlarda zaman, mekân, hareket ve etkileşim bağlamında karma gerçeklik teknolojisi ile incelenmesidir. Böylece tipografinin bu yeni ortam, olanak ve parametrelerle uygulama yöntem ve alanının geliştirilmesi hedeflenmektedir. Araştırma, tipografide tasarım odaklı sınırların ötesine geçerek, tipografinin işlevselliğine ve üç boyutlu ortamda zaman, mekân, hareket ve etkileşim gibi unsurlara odaklanmaktadır. Karma gerçeklik teknolojisi kullanılarak geliştirilen tasarımların etkileşim kurmasında insan-çevre uyumu önem kazanmaktadır. Bu bağlamda tezin kuramsal temelinde James J. Gibson'un Sağlarlık teorisinden yararlanılmıştır. Sağlarlık teorisi insan algısını doğrudan etkileyen çevre-insan etkileşiminin sağlanmasını; çevredeki nesnelerin form, renk, hareket gibi fiziksel özelliklerini kullanarak insan davranışının şekillenmesini araştırmaktadır. Üç boyutlu sanal ortamlarda karşılaşılan tipografi problemlerinin çözümü için Sağlarlık teorisinde yer alan ölçek, temas, konum ve yönelim kavramlarından yola çıkılmıştır. Araştırma, çevre faktörlerinin üç boyutlu tipografi tasarımındaki rolünü ve kullanıcının konumuna, hareketine ve davranışlarına olan yönlendirici etkisini ortaya koymayı hedeflemiştir. Tez çalışması sekiz bölümden oluşmaktadır. İlk bölüm araştırmanın konusu, araştırmanın amacı, araştırma soruları, araştırmanın önemi ve araştırmanın sınırlılıkları ve yöntemden oluşmaktadır. İkinci bölümde ise 1990-2021 yılları arasında Web of Science ve Scopus indekslerinde sistematize literatür taraması yapılarak makale ve konferans bildirileri taranmıştır. Bu sayede makalelerin ve bildirilerin konuları ve bilimsel araştırma yöntemleri incelenmiş; kullanılan teknolojiler listelenmiştir. Üçüncü bölümde Gibson'un Sağlarlık teorisi kavramlarının tipografide kullanımı anlatılmaktadır. Araştırmanın dördüncü bölümünde ise genel tanım ve kavramlardan oluşan terminoloji çalışması yapılmıştır. Grafik tasarımın en önemli bileşenlerinden biri olan tipografinin üç boyutlu ortamlarda kullanımı için yararlanılan yeni teknolojiler ve uygulama örnekleri tezin beşinci bölümünde yer almaktadır. Çalışmanın yöntemi altı adet pilot çalışmadan ve Atatürk Arboretumu'nda tipografinin karma gerçeklik teknolojisi aracılığıyla kullanıldığı teknoloji demosundan oluşmaktadır. Teknoloji demosu, oyunlaştırmaya dayalı üç boyutlu ortamda zaman, mekân, hareket ve etkileşimle birlikte değişken tipografilerden oluşmaktadır. Pilot çalışmalar üç boyutlu ortamda karşılaşılan problemlerin ortaya konulmasını, çözüm için gerekli teknolojinin belirlenmesini ve teorik alt yapının oluşturulmasını sağlamıştır. Bu doğrultuda teknoloji demosunda çevre ve insan etkileşiminin kurulması için sanal mekân olarak Atatürk Arboretumu seçilmiştir. Uygulamanın teknik alt yapısında Unreal Engine, Blender ve Twinmotion programları kullanılarak hareketli ve etkileşimli metinler sanal ortama eklenmiştir. Konum ve hareket ile tipografinin değişiminin gerçek zamanlı algılanması ve insan davranışlarının incelenmesi için karma gerçeklik teknolojisi sanal gerçeklik ortamında bir teknoloji demosuna dönüştürülmüştür. Geliştirilen teknoloji demosunun Sanal gerçeklik ortamında deneyimlenmesi için Oculus Quest ve HTC Vive Pro sanal gerçeklik gözlüğü kullanılmıştır. Tez çalışmasının sonucunda Karma Gerçeklik teknolojilerinde tipografinin konum ve harekete göre değişkenlik gösterebildiği yapılan uygulamalar ile ortaya konulmuştur. Tipografilerin oyunlaştırmaya dayalı bir proje ile deneyimlenebilmesi insan-çevre arasında gerçek zamanlı etkileşim kurulmasını sağlamıştır. Üç boyutlu metinlerin çevreye göre zaman, mekân, hareket ve etkileşim bağlamında insan davranışlarını yönlendirmesi sağlanmıştır. Böylece kuramsal alt yapıya bağlı kalınarak doğaya uyumlu, davranışları etkileyen üç boyutlu etkileşimli tipografilerin oluşturulmasıyla bir grafik tasarım örneği elde edilmiştir.