Dönüşen kent surlarında kamusal mekânların izleri: Selanik-İstanbul örneği

Abstract

Kent surları; kent tarihi ve hafızasında, kenti çevreleyerek koruma işlevinin yanında, kent dokusunun formunu ve fiziki yapısını da oluşturmuştur. Sur duvarları, kentin kuruluşuyla beraber oluşmuş ve Kostof'un etimolojik olarak açıklamasına göre; "kent" ve "duvar" eş anlamlı ve özdeş olmaktadır. Böylelikle, kentlerin formları onu çevreleyen duvarlardan oluşmakta, kent ve duvar birbirlerini var etmektedirler. Modernleşme dönemi ile birlikte işlevsiz kaldığı kabul edilen kent duvarlarının, dünya üzerindeki pek çok kentte yıkımı gerçekleşmiş ve yıkılan duvarların meydana getirdiği büyük boşluklar, değişen kent yaşantısı için kamusal mekân oluşumuna fırsat sunmuştur. Tez çalışmasının ana kurgusu ve sorunsalı; bugünkü kamusal mekânların oluşmasında kent duvarlarının rollerini saptama, "modern kamusal mekânların oluşumu"nun izlerini "kent duvarlarından geride kalan boşluklar"da arama ve bu oluşumlarla değişen kentsel doku ve değişen kent yaşantısında nasıl oluşumlara sebep olduğu etrafında gelişmiştir. Bu doğrultuda oluşturulan strüktürde; konunun kuramsal altyapısını oluşturmak amacıyla üç ana kavram; "sınır", "boşluk" ve "eşik" kavramları kent dokusu üzerinden incelenmiştir. Bu üç kavramın çıkış noktası, kent duvarlarının kamusal alanlara dönüşümü olan çalışma konusu paralelinde oluşmuştur. Kent duvarları fiziksel çizgisiyle sınır kavramını, kamusal alanlar fiziksel boyutuyla boşluk kavramını meydana getirmekte ve bunların birbirine dönüştüğü noktada eşik oluşumu meydana gelmektedir. Kuramsal zemin ardından alan çalışmasına geçmeden önce, duvarların yıkılarak kamusal mekânlara dönüşümlerinin, dünya üzerindeki diğer kentlerde karşılıklarını görmek amacıyla Viyana, Kraków ve Lefkoşa kentleri incelenmiştir. Çalışma konusunun mekânsal yansımasını incelenmek amacıyla; duvarların yıkılarak kentlerin genişlediği ve yeniden planlandığı dönem olan 19. ve 20. yüzyıl modenleşme ve Tanzimat Dönemi seçilmiş, bu dönemde Osmanlı İmparatorluğu'nun iki önemli kenti Selanik ve İstanbul kentleri üzerinden, kavramsal konu başlıkları çerçevesinde alan çalışması oluşturulmuştur. Hem kentlerin gelişme biçimleri hem yapılan müdahaleler ve iki Fransız mimar tarafından yeniden planlanma çalışmalarının benzerliği nedeniyle bu iki kent seçilmiş, Selanik ile benzer etnik yapısı ve duvarlarının dönüşüm hikayesinin benzerliği nedeniyle İstanbul'da Galata Bölgesi ele alınmıştır. İki kent için de kara duvarları yıkılarak kamusal kullanımın yoğun olduğu cadde ve bulvarlara, deniz duvarları ise kıyı promenadına dönüşmüştür. Dönüşemeyen ve kalıntı şeklinde kalan duvarların bulunduğu bazı kent parçalarında, kentsel katmanlaşma ile ara mekânların, kentsel kopuşların, kentsel travmaların meydana geldiği analiz edilmiştir. Yöntem olarak; modernleşme döneminin icatlarından, dönemin hafıza ve bilgi kaynağı olan "kartpostal"lar ile kentin sosyal kimliğinin değişiminin, "haritalar"la ise kentin fiziksel kimliğinin değişiminin okunması hedeflenmiştir. Yapılan analizler, araştırmalar ve saptamalar sonucunda günümüzde kent duvarları; koruma altına alınarak fiziksel varlığını devam ettirebilen, yok olmuşluklarının izinde varlıklarını sürdürebilen ve kalıntı şeklinde kent parçalarının arasında kalan duvarlar olarak üç sınıflandırmada okunabilmektedir.