Akkoyunlu Türkmen Sultanı Halil'in kitap sanatı hamiliği

Abstract

Bu tezde, İran coğrafyasında 15. yüzyıl ortalarından 16. yüzyıl başlarına değin hüküm sürmüş olan Akkoyunlu Türkmenleri Devleti'nin önce Şiraz valisi, daha sonra kısa bir süre hükümdarı olan Sultan Halil'in (d.1440-1450c.-ö.1478) kitap sanatı hamiliği değerlendirilmiştir. Akkoyunlu Devleti'nin kurucusu Uzun Hasan'ın oğlu ve veliahdı olan Sultan Halil, 1471 yılında Şiraz valiliğine atanarak, 1478 yılında babasının vefatına kadar yedi sene bu şehirde kalmıştır. Daha sonra Tebriz'e giderek, Akkoyunlu tahtına geçen Sultan Halil'in hükümdarlığı ise, sadece altı buçuk ay sürmüştür. Kaynaklardan onun Şiraz valiliği döneminde bir kitap üretim atölyesini himaye ettiği öğrenildiği gibi, ona ithaf edilmiş üstün kalitede tezhipli birkaç eser ile resimli bir el yazması da günümüze ulaşmıştır. Ayrıca, onun Şiraz valiliği döneminde hazırlanmış ve ketebesinde Şiraz ismi geçen tezhipli ve resimli yazmalar da mevcuttur. Resimli el yazmalarının tasvirlerinin yapımında kumral ve ticari Türkmen resim üsluplarının kullanıldığı belirlenmiştir. Akkoyunlular için çalıştığı bilinen bazı usta hattatların kopya ettiği, tarih kayıtları onun dönemine denk gelen el yazmaları da belirlenmiştir. Bütün bu eserlerin varlığı, Sultan Halil'in Akkoyunlu Türkmenleri döneminin önde gelen bir kitap sanatı hamisi olduğunu kanıtlamaktadır. Onun Şiraz valisi olduğu yıllarda, saray için veya serbest çalışan atölyelerin katkılarıyla, bu kentte aktif bir kitap üretiminin olduğu da anlaşılmaktadır. Sultan Halil için veya onun döneminde hazırlanmış olan Akkoyunlu Türkmen el yazmalarının, Kur'an nüshalarının dışında daha çok tasavvuf, felsefe, ahlak, siyaset ve edebiyat konulu eserler oldukları görülmüştür. Tezde Sultan Halil dönemine tarihlenen el yazmalarının cilt, hat, tezhip ve tasvir üslupları 28 adet eser üzerinden değerlendirilmeye çalışılmıştır. Başlangıçta Timurî ve Karakoyunlu Türkmen dönemlerinin kitap sanatları üslup ve teknikleri temel alınarak hazırlanan dönemin el yazmalarının, zaman içerisinde yeni üslup ve teknikler geliştirerek, döneme özgü karakterlere kavuştukları belirlenmiştir. Sultan Halil'in babası Uzun Hasan'ın vefatından (1478) sonra tahta geçmek üzere Tebriz'e gitmesiyle, Şiraz'da oluşturulan kitap sanatları geleneği ve sanatçıları da Tebriz'e aktarılmıştır. Bu olgu, Tebriz'de Halil'den sonra Akkoyunlu hükümdarı olan kardeşi Sultan Yakub dönemi kitap üretiminin de temelini oluşturmuştur.