Orta Asya Uygur resim sanatında biçim ve anlam

Abstract

Türk Sanatının İslam öncesi devirleri söz konusu olduğunda bilhassa Erken Devir Türk Sanatı başlığı altında incelediğimiz Uygur devri ve Uygur Resim Sanatı şüphesiz ayrıcalıklı bir konuma sahiptir. Kabaca M.S. VIII yüzyıldan XV. yüzyıla kadar, Orta Asya'nın kozmopolit ortamında meydana getirdikleri güçlü medeniyet ve İpek Yolu çevresine konumlanmış olan Uygur şehir merkezlerinin stratejik konumu gibi nedenlerle Uygur toprakları daima göz önünde olmuş ve bu topraklarda yetişen Türk Uygur sanatçılar, Orta Asya Sanatının geneline çok önemli katkılar sağlamışlardır. Uygur Resim Sanatının en önemli örneklerinin ortaya çıkarıldığı, Turfan, Bezeklik, Koço (Chotscho) ve Dunhuang gibi merkezlerin, İpek Yolunun kuzey ve güney kollarının kesiştiği ve ticari kervanların geçiş güzergahı olarak kullandıkları bir ana hat üzerinde yer alması Uygurların farklı kültürlerle karşılaşmasına olanak sağladı. Bu yoğun ticari hareketlilik ortamında, İpek Yolu vasıtasıyla taşınanlar sadece maddi ürünlerden ibaret de değildi. İpek yolu, Doğu ve Batı arasında bir kültür köprüsü olarak, Budizm, Manihaizm ve Nesturi Hristiyanlığı gibi inançların kutsal kabul ettiği mekanlara gitmek isteyen çeşitli dinlerin inanırlarına ve Budizm'i daha geniş kitlelere ulaştırmak isteyen misyonerlere de hizmet etti. Böylelikle Orta Asya'nın en uzak noktalarına dahi ulaşma olanağı bulan bu dinler ve bu dinlerin tasvirsel gereklilikleri, kültürel faklılıklar ile Orta Asya üzerinde var olan toplumların resim sanatı üzerinde derin izler bıraktı. Uygur Sanatı da bu çerçevede şekillendi. Tarihleri boyunca Gök Tanrı İnanışı, Manihaizm, Budizm ve Nesturi Hristiyanlığı gibi dinleri benimsemiş olan Uygurların resim sanatı, benimsemiş oldukları dinlerin gerektirdiği biçimler kazandı. Böylelikle tarihsel süreçte uğradığı değişimlerin bir sonucu olarak, Uygur resim sanatı, konu, üslup ve malzeme bakımından müthiş bir çeşitliliğe kavuştu. Bununla birlikte, hangi dinin gerekliklerine uygun olarak yapılmış olursa olsun "Uygur Resmi" başlığı adı altında ele aldığımız tüm resimlerde çizgisel tekniğin baskın olduğu görülür. Erken Devir Türk Resim sanatıyla karakterize olmuş bu stilin izleri, Proto Türk dönemlerden itibaren Orta ve İç Asya'da meydana getirilen kaya ve duvar resimlerinde sürülebilir. Uygurlar eski geleneklerinden hiçbir zaman tam olarak kopmamış ve resimleme stillerinde olduğu gibi ele alınan konunun hangi dinin vii kapsamında olduğuna bakmaksızın bu gelenekleri yaşatmışlardır. Bu bağlamda Pranidhi resimleri en çarpıcı örnekler arasında bir grubu oluşturular. Bu sahnelerde konu Budist olmaya Budisttir. Ancak sahneye yerleştirilmiş Uygur soyluları, Göktürk devri resimlerinde görmeye alışık olduğumuz tarzda, geleneksel Türk giysileri içerisinde tasvir edilmişlerdir. Bunun yanı sıra tezimizde farklı kategoriler altında ele aldığımız pek çok resimde ve bu resimlerin detaylarında eski Türk geleneklerinin izleri görülür. Ayrıca tüm resimler ilgili oldukları din ve gelenekler bağlamında güçlü bir sembolizm içerirler. "Orta Asya Uygur Resim Sanatında Biçim ve Anlam" başlıklı bu çalışmada, konularına göre kategorilere ayırdığımız Uygur resimlerinin, öncelikle hangi inanç çerçevesinde geliştiğini belirledik. Eserleri form ve kompozisyon bakımından değerlendirirken ayrıca bu resimlerin her birinin bağlantılı olduğu konuyu, bu konuya bağlı olarak kompozisyona yerleştirilen farklı türde objelerin sembolik anlamlarını ve figürlerin kimliğini tespit etmeye çalıştık. Ayrıca resimlerin eski Türk gelenekleriyle olan bağlantılarını da irdeledik. Bütün bunları yaparken kimi zaman eski Uygurca Budist ve Manihaist metinlerden kimi zaman Budist efsanelerden ve Budist Sutra'lardan da faydalandık. Bugüne kadar Uygur Resim Sanatına ilişkin bazı çalışmalar yapılmış olsa da hiçbir çalışma da Uygur Resim Sanatı biçim ve anlamın bir arada değerlendirildiği bir bütün halinde ele alınmamıştır. Bu çalışmada ilk kez, Uygur Resim Sanatını her kategoriden seçtiğimiz örnekler ile ikonografik ve ikonolojik açıdan ayrıntılı bir biçimde topluca değerlendirmeye çalıştık. Uygur Sanatı adına yapmak istediğimiz pek çok şey var. Yolumuz uzun…