Mimar Sinan sonrası (1588-1831) Osmanlı cami mimarisinde oran-orantı: İç mekân tasarımında strüktürel ögelerin estetik analizi

Abstract

Mimarlık sanatı, bir toplumun sanat iradesinin (estetik ve kültürel anlayışının) cisimleştirilmesi ile bir mekâna yansıtılmasıdır. Bu sanatsal irade, kadim dönemden Modern zamanlara kadar din, felsefe ve bilime dayalı ilkelerle hareket eder. Bu nedenle, Akdeniz havzasında Eski çağlardan bu yana mekânın "güzel" niteliği kazanması, bir "form/idea" araştırmasına dayanır. Akdeniz havzasının kadim mimarlık kültürlerinden bu yana bu form araştırmasının mimarlık sanatına yansıması, oran-orantı teorisi ile gerçekleşmiştir. Dolayısıyla Osmanlı mimarlık sanatında bu konunun incelenmesi, dönemin sanat düşüncesinin anlamlandırılması açısından önemlidir. Buna rağmen Türk-İslâm sanatlarına ilişkin bu alandaki çalışmalar, henüz nicelik bakımından yeterli düzeye ulaşamamıştır. Bu yüzden de Osmanlı mimarlık sanatında (birincil tarihsel kaynakların azlığının yanı sıra), bir oran-orantı kuramının kapsamlı bir biçimde uygulandığı ve mekânın biçimsel özelliklerinin nesnel olarak belirlendiği ilkesel tutumların varlığı henüz tespit edilememiştir. Bu nedenlerle bu çalışma, Osmanlı cami mimarisinde (sanat ve mimarlık teorisinin temel ilkesi kabul edilen) bir oran-orantı sistemini keşfetmeyi ve yeni bağlamsal ilişkiler kurmayı amaçlamaktadır. Oran-orantı teorisinin mimarlık sanatında uygulanması, karmaşık yapıların inceliklerini ortaya koyabilmektedir. Bu yüzden konunun dönem kaynaklarına referansla ve disiplinler arası bir yaklaşım ile ele alınması elzemdir. Bu nedenle, öncelikle konunun sınırları çizilmiştir. Bu sürecin ilk aşaması, yapı türü, mekân, form, malzeme, dönem, patronaj özellikleri gibi bir dizi kritere dayalı olarak analiz edilecek eserlerin belirlenmesidir. Araştırma sürecinin ikinci aşaması ise oran-orantı teorisinin inceleme alanının belirlenmesini içermektedir. Bu alanı tespit etmek için araştırma soruları ve dönem kaynakları referans noktası olarak alınmıştır. Bu bağlamda Osmanlı cami mimarisinde oran-orantı teorisini analiz etmek için yeni bir yöntem geliştirilmeye çalışılmıştır. Bu yönteme göre, camilerin iç mekân tasarımında geometrik oran-orantı teorisi analiz edilmiştir. Bu çalışmada geliştirilen yöntem ile Osmanlı camilerinin iç mekân tasarımlarında geometrik oran-orantı kuramı ilk kez tespit edilmiştir. Buna göre, Osmanlı mimarlık sanatının temelinde yatan kuramsal ilkelere dayalı bir sınıflandırma sistemi geliştirilebilmiştir. Bu sınıflandırma içinde yer alan yapılar, merkezi bir sanat-mimarlık ilkesi doğrultusunda biçim-yapı-estetik ilişkisi açısından değerlendirilmiştir. Çalışma boyunca tespit edilen ilkeler ve tasarım yaklaşımları, Mimar Sinan tarafından tasarlanan ve inşa edilen bazı camilerle de karşılaştırılarak Osmanlı mimarlarının tasarım düşüncesinin tarihsel kökenleri tespit edilmeye çalışılmıştır. Bu bağlamda, çalışmada geliştirilen yöntemle analiz edilen Mimar Sinan camilerinde de yeni bulgulara ulaşılmıştır. Bu çalışma, konu edindiği sanat objesinin biçimsel özelliklerinin nesnel olarak belirlendiğini ortaya koymuştur. Bu bağlamda Osmanlı mimarlarının sanat iradesi, anlamlandırılmaya çalışılmıştır. Elde edilen bulgular, Osmanlı mimarlarının Akdeniz havzasındaki diğer gelişmiş mimari kültürlerdekine benzer bir şekilde, mekânı felsefe ve bilime dayalı bütüncül bir yaklaşımla tasarladıklarını ortaya koymaktadır. Sonuç olarak ilk kez temel bir kuramsal ilkenin varlığı, tarihsel bağlamına uygun olarak kapsamlı bir analizle kanıtlanmıştır.