Toplumsal bellek çerçevesinde Bomonti Bira Fabrikası

Abstract

Bu tezde, Osmanlı'dan Cumhuriyet'e uzanan, endüstriyel ve kültürel miras değeri taşıyan Bomonti Bira Fabrikası toplumsal bellek çerçevesinden inceleniyor. Geçmişte var olan bir üretim mekânı olan fabrika ile tüketim fonksiyonu içeren bir kültür merkezine dönüştürülen Bomontiada arasındaki anlamsal farklılaşma ve ayrışma toplumsal tarih, çalışma kültürü ve gündelik hayat kavramlarıyla ele alınıyor. Araştırmada, emeğin özneleri olan fabrika çalışanları ve fabrikanın varlığına tanıklık edenlerin hafızalarına başvurarak sermaye eliyle yeniden inşa edilme süreçlerinde yer almayan yaşanmışlıklar mekânsal, kültürel, tarihsel ve politik boyutlarıyla yeniden tartışmaya açılıyor. Toplumsal belleğin içsel dinamikleri ve doğasını kavramsallaştıran kuramsal arka plana yaslanarak fabrika odağında bugüne kadar sesine kulak verilmemiş, varlığı duyumsanmamış olan emeğin kendine özgü belleğinin ortaya çıkarılması hedefleniyor. Çalışma kapsamında yaratıcı ve yenilikçi bir okuma ve kavrayış sağlayan sözlü tarih ve etnografik gözlem ve inceleme yöntemleri kullanılıyor. Fabrikanın varlığı sözlü tarih yöntemiyle fabrika çalışanlarının hayat hikâyesi anlatıları aracılığıyla ortaya çıkıyor. Bomontiada'nın işleyişi ve yeni çalışma kültürü, etnografik gözlem ve incelemeyle, güncel işletmelerde çalışanlarla yapılan görüşmeler sayesinde inceleniyor. Sosyal medya diyalogları, geziler, cenazeler, kutlamalar yoluyla topluluğun buluşmasını sağlayan iletişim ortamları da araştırma alanına dahil ediliyor. Ayrıca arşivler, bit pazarları, mezatlar, koleksiyonerler de başvuru kaynakları arasında yer alıyor. Geçmişte kooperatif çalışmaları, sendikal mücadele, sosyal hak ve güvence mekanizmaları, spor faaliyetleri gibi fabrika çatısı altında gerçekleşen deneyimler bugünün çalışma kültüründe var olmayan, mirasın kayıp değerleri olarak belirginleşiyor. Fabrikanın sermaye ve emek, varsıllık ve yoksulluk, haysiyet ve suistimal arasında eleştirelliğe olanak tanıyan zamansallığı ile yeni mekânsallığı arasındaki bağlantılar keşfediliyor. Öznelerin ve özneler sayesinde yaşam bulan üretim mekânlarının görünmez kılındığı süreçler, Tekel bünyesindeki başka fabrikalarda da yaşanmakta. Kendine özgü bir deneyim olmasına rağmen Bomonti Bira Fabrikası'nın kaderi makro politikalarla çizildiğinden, emeğin belleğini taşıyan bu fabrikalar da araştırma kapsamında yer buluyor. Bugün Bira Fabrikası çalışanları topluluk bilinciyle bir arada hareket edebilme becerisini gösteren bir hafıza topluluğudur. Bu araştırmada yer alan anlatılar vesilesiyle topluluğun kolektif neşe, örgütlenme ve dayanışma pratikleri, direniş ve mücadele dinamikleri, yaratıcı çalışma taktikleri konusundaki deneyimleri, geçmişte ve bireysel hafızalarda gizli kalmaktan kurtuluyor. Açığa çıkan bu mirasın, müşterekler, kent ve bellek hakkı, haysiyet, cinsiyet, nostalji gibi kavramlarla da yolu kesişiyor ve bu kavramlar, kuşaklararası aktarımın ve kültürel akışkanlığın malzemesi olarak geçmiş ile şimdiyi birbirine tutturuyor. Bu araştırma, toplumsal belleğin doğası itibariyle trajedi/travma odaklı çalışmaların daha yaygın olduğu sosyal bilimler alanına, gündelik hayatın neşeli üretkenliğini, emek eksenli yaratıcı olasılıkları, boş zaman kültürünü, bir çalışma mekânını yuvaya dönüştüren mekânsal potansiyelleri değerlendiren bir içerikle bellek çalışmaları alanına katkı sunuyor. Aynı zamanda öznelliği araştırma sürecinin dışında tutmayarak aktivist bir araştırmacının hayali bir bira işçisine dönüşmesinin serüvenini anlatıyor.