Diyarbakır'da Cumhuriyet'ten günümüze konut dokusu değişiminin üç mahalle üzerinden incelenmesi: Yenişehir, Muradiye ve Fırat Mahalleleri

Abstract

Kentler, tarihsel süreçteki sosyal, kültürel, ekonomik ve siyasi koşullarca şekillenen, bir öncekinin üzerine inşa edilen, kümülatif süreçler sonucu güncel haline ulaşmış palimpsest yapılardır. Her dönem, yerel ve evrensel koşullar bağlamında bir kent katmanının inşasına sahne olmaktadır. Yeni kent katmanlarının öncekilerden farkını en iyi karakterize eden bileşen ise kentsel yapı stoğunun büyük bölümünü oluşturan konutlardır. Bu çerçevede, çalışma kapsamında önce Diyarbakır'ın Cumhuriyet'ten itibaren konut üretim süreci, farklı dönemlerdeki konut dokularını yansıtan Yenişehir, Bağlar ve Kayapınar merkez ilçelerine bağlı Yenişehir, Muradiye ve Fırat mahalleleri üzerinden okunmuş, mekansal analizlerle Diyarbakır'daki konut üretim süreci, Türkiye ve dünya genelindeki dönüm noktalarına paralel olarak, ancak Diyarbakır'a özel koşullar da göz önünde bulundurularak değerlendirilmiştir. Daha sonra, Fırat Mahallesi sınırlarında kalan ve Diyarbakır'ın bugününü temsil eden üç kapalı site farklı bağlamlarda incelenmiştir. Diyarbakır kenti, yüzyıllar boyunca surlar tarafından çevrelenen sınırlı bir alanda gelişmiştir. 20. yüzyılda, Suriçi bölgesindeki konut stoğu yetersiz kalmış ve kentin daha geniş bir alana yayılma ihtiyacı hasıl olmuştur. Surların dışına, ilk olarak 19. yüzyılın ikinci yarısında taşılmış olsa da kentin tarihi bölümünden bağımsız ilk kapsamlı ve planlı yapılaşma Erken Cumhuriyet Dönemi'ne denk gelmektedir. Yeni rejim, çoğu kentte görüldüğü üzere, önce kendini temsil eden kamu yapılarını yeni bir kent parçası üzerinde inşa etmiş, ardından bu yapılarda görev alan kamu personelinin barınma sorununu yine o bölgede ürettiği konutlarla gidermiştir. Diyarbakır için bu alan Yenişehir Mahallesi'dir. Burada kamudan bağımsız sivil yapılaşma ise 20. yüzyılın ortalarında başlamış ve özellikle kooperatifler aracılığıyla üretilen 3-5 katlı apartman blokları, bölgenin baskın yapı stoğunu oluşturmuştur. Sanayi Devrimi'nin ardından tarımda makineleşme ile birlikte kırdan kente göçler başlamış, kentlerin nüfusu tarihte benzeri görülmemiş şekilde büyük bir hızla artmıştır. Resmi kanallarla konut arzı talebin altında kaldıkça, kentlere göç eden yeni nüfus kendi barınma çözümünü üretmiş ve kentlerde kaçak yapılaşma alanları ortaya çıkmıştır. Diyarbakır'ın kırdan kente göç süreci de 1950'lerle hız kazanmıştır. Göç eden kesimin çoğunlukla yerleştiği alan, bugünkü merkez ilçelerden biri olan Bağlar'dır. 1950'lerden günümüze kadar Cumhuriyet'in simge yapılarından Diyarbakır Garı'nın doğusunda kalan Yenişehir planlı ve kontrollü gelişirken, batısındaki Bağlar kontrolsüz ve kaçak yapılaşmanın merkezi olmuştur. Bu dönemde Yenişehir'de, düşük yoğunluklu apartman blokları dik açılı parseller üzerinde çoğalırken, Bağlar'da mimarlık ve mühendislik hizmeti almamış gecekondu ve apartkondulardan oluşan, mekânsal kaliteden yoksun, yüksek yoğunluklu bir kentleşme söz konusudur. Türkiye için önemli bir kırılma noktası olan 1980 sonrasında neoliberal düzene geçiş kentlerin çehresini değiştirmiştir. Özellikle 2000 sonrasındaki süreçte kentler "küreselleşme"den nasibini almış, dünyanın herhangi bir yerinde görülebilecek yapılaşma modelleri ve konutlar Türkiye'nin de dört bir yanında görülmeye başlanmış, birbirine benzeyen kimliksiz kentler ortaya çıkmıştır. Diyarbakır'ın da bu kentlerden biri olduğunu anlamak için, gelişimi hala devam eden Kayapınar bölgesine bakmak yerinde olacaktır ancak İstanbul, Ankara, İzmir gibi büyük şehirlerin aksine Diyarbakır'da konut üretimi uluslararası, büyük inşaat şirketleriyle değil; önce kooperatifler, daha sonra ise orta ölçekli yerel "yap-sat"çılar ile gerçekleşmiştir ve günümüzde bu firmalar kentin konut üretiminin önemli bir bölümünü üstlenmektedir. Bugün Kayapınar'da, 10-15 katlı nokta bloklarca tanımlanan ve birbirine benzeyen kapalı siteler çoğunluktadır. Çalışma kapsamında Yenişehir, Muradiye ve Fırat mahallelerine yönelik olarak plan düzleminde dolu-boş, işlev, zemin kat işlev ve kat sayısı analizleri; kesit, silüet ve alan fotoğrafları üzerinden ise binaların üçüncü boyuttaki ilişkisi, çatı kullanımı, malzeme analizleri yapılmıştır. Sonraki bölümde, Fırat Mahallesi'nden seçilen üç kapalı site, vaziyet planı yerleşimi, zemin kat ilişkileri ve standat kat planı çözümü bağlamlarında ele alınmış, kesitler üzerinden blokların birbirleriyle ve zemin kotuyla kurdukları ilişkiler incelenmiştir. Analizlerden elde edilen bulgular neticesinde, Yenişehir, Bağlar ve Kayapınar merkez ilçelerine bağlı Yenişehir, Muradiye ve Fırat mahallelerinin Diyarbakır kentinin Cumhuriyet'ten itibaren sosyal, kültürel, ekonomik ve siyasi koşullarca şekillenen konut üretim sürecinde izlediği farklı gelişim çizgilerini yansıttığı, dönemsel farklılıkların konut dokusunda okunabildiği görülmüştür. Kayapınar'dan seçilen üç siteye mercek tutulduğunda ise sitelerin vaziyet planı yerleşimi, zemin kat ilişkileri ve standat kat planı tasarımlarının birbirine benzediği, Türkiye'nin herhangi bir şehrindeki kapalı sitelerden yapım tekniği, malzeme, plan çözümü bağlamlarında birkaç detay dışında farksız olduğu ve Diyarbakır'ın mimarlık kültürü/tarihi ile neredeyse hiçbir ilişki kurmadığı tespit edilmiştir.