Türkiye'deki kömür madeni işleme tesislerinin kültür ve sanat yapısı olarak kullanım dönüşümü için öneriler

Abstract

Endüstri Devrimi'nin ana enerji kaynağı olan kömür, yeraltının karanlık derinliklerinde emek veren madencilerin alın teriyle dünyayı değiştiren bir güç haline gelmiştir. Kömür madeni işleme tesisleri, endüstriyel miras kapsamında önemli bir yere sahiptir. Bu madenler, sanayi devriminin öncülerinden biri olarak modern endüstriyel çağın başlangıcını simgelemektedirler. Kömür, enerji üretimi ve sanayi süreçlerinde temel bir rol oynamış, şehirlerin ve bölgelerin ekonomik ve sosyal gelişimine öncülük etmiştir. Aynı zamanda kömür madenlerindeki teknolojik gelişmeler, endüstriyel üretim sistemlerinin evrimine katkı sağlamış ve bu alanlarda çalışanların yaşam tarzını etkileyerek yeni bir kimlik oluşturmuştur. Zorlu çalışma koşullarına sahip madencilerin yaşam kalitesini arttırmak için maden sahasının çevresinde yerleşkeler, eğitim, sağlık hizmetleri ve diğer sosyal ihtiyaçlarına yönelik çeşitli tesisler gelişim göstermiştir. Bu alanlar, teknolojik, mimari ve kültürel açılardan zengin bir tarihi yansıtarak geçmişin izlerini günümüze taşımaktadır. Bu nedenle, kömür madenleri endüstriyel mirasın önemli bir parçası olarak kabul edilmekte ve kullanım dönüşümü kapsamında koruma çabalarına odaklanılmaktadır. Ruhr Bölgesi'nde yer alan birçok önemli kömür madeni işleme tesisi kullanım dönüşümü projeleri kapsamında ele alınmıştır. Bu tesisler, endüstriyel mirasın korunması, kültürel değerlerin sürdürülmesi ve bölgenin ekonomik dönüşümü için çeşitli amaçlarla kullanılmıştır. ERIH (European Route of Industrial Heritage-Avrupa Endüstri Mirası Rotaları), endüstriyel miras alanlarına odaklanan ve diğer miras alanları ile ağ oluşturan kültürel etkinliklerle desteklenmiş alanların ziyaretçilere açık olduğu bir turistik rotadır. ERIH rotasında yer alan tesisler, endüstriyel mirası koruma, turizme kazandırma ve kültürel değerleri sürdürme gibi hedeflere yönelik çeşitli dönüşüm projeleriyle öne çıkmaktadır. Kömür madeni işleme tesislerinin kullanım dönüşümü, endüstriyel peyzajların korunması ve kömüre dayalı mirasın aktarılmasında referans oluşturmaktadır. Bu kapsamda LWL Müzesi Zeche Nachtigall, Zeche Friedrich Heinrich, Maximilian Park, Nordstern Park, Zeche Ewald, LWL Müzesi Zeche Zollern ve Zeche Zollverein eski maden sahalarında araştırmalar gerçekleştirilmiştir. Nitel araştırma yöntemlerinden durum çalışması ile maden sahalarında yer alan yapı stokunun eski işlev ve yeni işlevleri üzerinden incelemeler yaparak mekânların öne çıkan özellikleri analiz edilmiştir. Türkiye'nin kömür endüstrisi tarihinde önemli bir rol oynayan Zonguldak Havzası, çeşitli dönemlere ait kömür madeni işleme tesislerine sahiptir. Türkiye Taşkömürü Kurumu'na (TTK) bağlı, özellikle Zonguldak'ın endüstriyel geçmişine ve kömür üretimine katkı sağlamış, Armutçuk, Karadon, Kozlu, Üzülmez ve Amasra gibi işletme müesseseleri bu havzada yer almaktadır. Durum çalışması yöntemi ile TTK arşivlerinde, maden sahalarında araştırma ve incelemeler yapılarak yapı stoku belgelenmiştir. Kömür işleme süreçlerinde yer alan yapı stokunun bir bütün akış içerisinde yer aldığı Karadon İşletme müessesesine bağlı Kilimli İşletme Müdürlüğü ve Çatalağzı İşletme Müdürlüğünde yer alan yapı stokunun öne çıkan mekânsal özellikleri incelenmiştir. Ruhr'daki kullanım dönüşümü referansları kapsamında endüstriyel miras potansiyeli değerlendirilmiştir.