Mütareke İstanbul’unda Emperyalizm ve Oryantalizm Arasında Salınan Bir Sinema Filmi: Esrarengiz Şark

Abstract

1922 yılına girilirken Osmanlı Devleti’nin başkenti İstanbul üç yılı aşkın bir süredir işgal altındadır. Mağlup çıkılan Dünya Savaşı’nın ve beraberinde getirdiği işgallerin yarattığı bütün olumsuzluklara rağmen İstanbul’un sinema hayatı gayet canlıdır. Mütareke sinemalarının geniş bir müdavim kitlesi mevcuttur. Yapımı Mütareke İstanbulu’nda gerçekleştirilen filmlerden biri Esrarengiz Şark’tır. Filmin yapımcı yönetmeni ve senaristi Fransız mühendis Mösyö Andrès’dir. Mösyö Andrès İstanbul’da Azya Film isimli bir film şirketi ve stüdyosu kurmuştur. Türk ve Beyaz Rus oyuncuların rol aldıkları ilk filmi Esrarengiz Şark Mayıs 1922’de vizyona girdiğinde gerek seyirciler gerekse eleştirmenler tarafından ilgiyle karşılanır. Okumakta olduğunuz makalede bir yandan sinema tarihi literatürümüzde hakkında çok sınırlı bilgi bulunabilen Esrarengiz Şark’a dair tarihsel olgular gün ışığına çıkarılmaya çalışıldı. Diğer yandan filmin tarihsel/toplumsal bağlamı içerisindeki siyasî, ideolojik ve kültürel boyutları irdelendi. İşgal altındaki İstanbul’da vücut bulan filmi anlamak ve açıklamakta emperyalizm ve oryantalizm öne çıkan kavramlardır. Esrarengiz Şark ayrıca sinema tarihinde Müslüman/Türk kadınının beyazperdeye oyuncu olarak çıkışı bakımından da özel bir yere sahiptir. Dolayısıyla makalenin gündemine filmin bu yönü da dâhildir. Türk sinema tarihinde yaygın görüş, Müslüman/Türk kadın oyuncuların ilk kez Ateşten Gömlek (1923, Ertuğrul Muhsin) filminde yer aldıklarıdır. Aynı çağa ait bu iki filmin kendi tarihsel bağlamlarında karşılaştırılmaları, tarihin nasıl bu şekilde yazıldığını anlamamıza yardımcı olabilir.

At the beginning of 1922, Istanbul, the capital of the Ottoman Empire, had been under occupation for more than three years. However, despite all the negative aspects caused by the defeated World War I and the occupations it brought, cinema life in Istanbul was very lively. Movie theaters largely attracted customers. One of the films that was produced in Istanbul during the Armistice era was Esrarengiy & Scedil;ark ( Mysterious Orient). The producer, director and screenwriter of the film was French engineer Monsieur Andr & egrave;s. He founded a film company and studio called Azya Film in Istanbul. When his first film, starring Turkish and Belarussian actors and actresses, was released in May 1922, it drew attention by both audiences and critics. This article, on one hand, aims to shed light to the historical facts beneath the movie Mysterious Orient. On the other hand, the political, ideological and cultural dimensions of the film within its historical-social context are examined. Imperialism and orientalism are prominent concepts in understanding and explaining the film produced in Istanbul under occupation. The Mysterious Orient also has a special place in the history of cinema in terms of the emergence of Muslim/Turkish women on the screen as actresses, which this article also aims to introduce. It is generally accepted that in the history of Turkish cinema Muslim/Turkish actresses appeared for the first time in Ate & scedil;ten G & ouml;mlek (1923, Ertu & gbreve;rul Muhsin). However, comparing these two films would help us understand the determinants that leads to this common knowledge.