Kentlerde kamu mülklerinin satışı ve devlet eliyle kentsel rant üretimi: İstanbul örneği

Abstract

Bu çalışma Türkiye kentleşme pratiğinden hareketle bugün gelinen noktada, kentsel rant algısının değişimi ve rantların paylaşımı sürecinde kamu mülkiyetinin ve kent planlamanın rolünü tartışmaktadır. Türkiye kentleşmesinde devletin kentsel rant elde etme sürecinde değişen rolü ile birlikte; kentlerde kamu mülklerinin satışı, özelleştirmeler, planlamanın bu süreçteki meşrulaştırıcı rolü ve kentsel rantın bölüşüm ve paylaşımı üzerine yapılan tartışmalar çalışmanın ana eksenini belirlemektedir. Çalışmada irdelenen rant kavramı, kuramın ilk eserlerini ortaya koyan A. Smith ve D. Ricardo’nun teorisine eleştirel bir anlayış ile yaklaşarak rantı kategorize eden Marksist yaklaşımın çizgisinde; kentsel topraktaki kamu mülkiyeti üzerinden irdelenmektedir. Marx’ın tanımladığı şekli ile kentsel topraktaki kamu mülklerinin satışı ile birlikte ortaya çıkan mutlak rant değeri yanında, planlama marifetiyle kentsel toprağın değeri arttırılarak oluşan farklılık rantının toplamı; özelleşen araziler üzerindeki yeni rant değerini oluşturmaktadır. Bu yeni modelde kamu mülklerinin özelleşmesi ve planlamanın yarattığı ek yapılaşma hakları ile oluşan rant değeri, kentlerde görülen özelleştirme mantığının da ana çerçevesini oluşturmaktadır. Özellikle Türkiye’nin hızlı bir şekilde 1980 sonrası yaşamaya başladığı özelleştirmeler, kaçınılmaz olarak kentlerde de kendini göstermiş ve kentlerde yaşanan bu sürecin sonucunda; planlama kavramının yeni bir işlevi daha yaratılmıştır. Planlamanın bu yeni işlevi ise kendini, kamu mülkleri üzerinde kamunun gerçekleştirdiği plan değişiklikleri ile yaratılan rant değeri artışları olarak göstermektedir. Türkiye kentleşmesinde modernleşme hareketlerinin başlaması ile birlikte, kentlerde düzenleyici bir işlem olarak var olmaya başlayan planlama; az gelişmiş ülke modeli içerisinde sürekli olarak meşrulaştırıcı ve her dönem içerisinde dönemin özgün koşullarına bağlı olarak düzenleyici bir işlev üstlenmiştir. Bugün gelinen noktada ise planlama, imar planı değişiklikleri ile rant üretimini kolaylaştıran ve ayrıcalıklı imar hakları ile rant değerini yükselten yeni bir görev daha üstlenmiştir. Bahsedilen tüm bu kavramların kentte değişen anlamlarını ortaya koymaya çalışan çalışmanın ana hedefi ise, kamu mülkiyetindeki kentsel toprağın satışı ile oluşan mutlak rant ve bu ranta kamunun tasarrufunda olan kentsel planlama marifetiyle eklenen farklılık rantının, kentsel toprağa kazandırdığı çifte rant karakterini irdelemektir. Anahtar Kelimeler: Rant, Kentsel Rant, Kamu Mülkiyeti, Özelleştirmeler, Kent Planlama