Osmanlı İmparatorluğu'nda nesih hattının tipografik evrimi (1729–1928)

Abstract

Bu çalışma, Osmanlı İmparatorluğu'nda metin yazısı olarak kullanılmış Nesih hattının 1729–1928 tarihleri arasında tipografi uygulamalarındaki kullanımını araştırmış ve belirtilen tarihler arasında üretilmiş Nesih yazı karakterlerini, hakkâklarını ve temel aldıkları hattatları tespit ederek başlangıcından son kullanımına kadar geçen sürede geçirdiği görsel evrimi incelemektedir. Osmanlı matbaacılığının çeşitli evrelerinde üretilmiş Nesih yazı karakterlerini el yazması Osmanlı Nesih hattı ile karşılaştırarak yazı karakteri üretiminde izlenen görsel üslup hakkında bilgi sunulmaktadır. Araştırma kapsamında Osmanlı tipografi uygulamalarıyla ilgili tarihî belgeler incelenerek Arap ve Latin harfli kaynaklar olarak tasnif edilmiştir. Söz konusu kaynaklar içerisinde doğrudan Osmanlı Nesih yazı karakterleriyle ilgili alıntılar Arap harflerinden Latin harflerine transkripsiyonu yapılarak sunulmuştur. Osmanlı Nesih yazı karakterlerinin madenî hurufatının mevcut olmaması nedeniyle yalnızca baskıda oluşturdukları şekiller birincil kaynaklardan incelenerek yapılmaktadır. Çalışmanın odağındaki yazı karakterlerinin görsel incelemesi tarih belgelerinde geçen bilgilerle birlikte ele alınarak konu hakkında kapsamlı bir çerçeve oluşturulması hedeflenmiştir. Tez çalışmasının giriş bölümünde kullanılan üstharfbirimi sistemi, yazı karakteri ölçüm kriterleri ve renkli elifba yöntemleri sunulmuştur. Aynı bölümde Osmanlı tipografi uygulamalarının görsel zeminini oluşturan hat sanatının tarihsel gelişimi ve Osmanlı Nesih hattının ekolleri incelenmiştir. Giriş bölümünün sonunda bağlam kurması açısından Osmanlı öncesinde Avrupa'da uygulanmış Arap harfli tipografi uygulamaları hakkında bilgiler sunulmuştur. İkinci bölümde, 1729–1928 tarihleri arasında İstanbul'da kullanılmış on altı Nesih yazı karakterinin görsel incelemesi yapılmıştır. İnceleme kapsamında yazı karakterlerinin görsel farklılıkları tespit edilerek selefleriyle olan ilişkileri karşılaştırmalı örnekler eşliğinde sunulmuştur. Her yazı karakterinin incelendiği bölümün sonunda yazı karakterinin görsel ve yapısal özellikleri özel olarak değerlendirilmiştir. Araştırma kapsamında hakkâkları belli olan yazı karakterlerinin incelendiği bölümlerde söz konusu hakkâkın hayatı hakkında bilgi sunulmuştur. İnceleme bölümünün sonunda örnek uygulama kapsamında Mühendisyan'ın 1882'de ürettiği 16 punto Nesih yazı karakteri, el yazması Nesih hattı ile kapsamlı bir şekilde karşılaştırılarak incelenmiştir. Sonuç bölümünde kronolojik olarak incelenen Nesih yazı karakterlerinin aralarında kurdukları yapısal ilişki görselleştirilerek Osmanlı Nesih hattının tipografik evrimi hakkında elde edilen sonuçlar araştırmacıların hizmetine sunulmuştur.