İstanbul minareleri I

Abstract

İstanbul minareleri hakkında yapılacak bir çalışmanın, bu minarelerin ait oldukları cami ve mescidlerin etraflı bir surette tarih ve mimari bakımından tetkiklerinden sonra meydana getirilmesi şüphesiz daha doğru olurdu. Bir vakitler yalnız Ayvansaray- Yedikule- Sarayburnu üçgeninin içinde 500 cami ve mescidin yükseldiği düşünülecek olursa, yapılması gereken işin azameti kolaylıkla anlaşılır. Bugün bu rakkamın hissedilir. bir derecede azalmasına rağmen; yine _yekun hayli yüksektir; ve bunun içindir ki, burada bu mabetlerin minarelerinden ancak mahdut miktarı en karakteristik olanları zikredilebilmiştir. Bu çalışmada gaye, etraflı tetkiklere mazhar olan Mısır, Mağrip ve İran minarelerinin yanısıra Türk-Osmanlı minarelerinin de ehemmiyetli bir mevkie sahip olduklarını belirtmekti. Nitekim, meşhur İskenderiye feneri hakkında yazdığı büyük eserinde, bu fener ile alakalı gördüğü İslam minare mimarisine de uzun bir yer ayıran H. THIERSCH, Türk- Osmanıı minarelerini "Bütün minarelerin içinde en sade ve en sanatsız olanları" olarak tavsif etmiştir ( 1 ). Bu ufak araştırmanın esasını teşkil eden malzeme 1946 - 1948 yıllarında toplanmıştır. Alakalı bir takım memurlar tarafından o sıralarda gösterilen hayret verici zorluklar bu çalışmalarımız sırasında en büyük güçlüğü teşkil etmiştir. Diğer taraftan, minaresi ehemmiyetli olan mabedlerin evvelden tesbiti tamamen kabil olmadığından, İstanbul'u sokak - sokak dolaşarak işi tesadüfe bırakmak icab etmiş ve bu vaziyet bazı eserlerin gözden kaçmasına yol açmıştır. Geçen asırlarda vuku bulan yangınlar ve zelzeleler, İstanbul minarelerini sık sık harap ettiğinden, bunların çeşitli uslılplarda değişiklik görmelerine sebep olmuştur. Uzun zamandır ait oldukları mabedler harap bir durumda bulunan fakat kendileri senelerden beri ayakta kalabilen ve daha uzun zaman kalabilecek vaziyete olan bir hayli minare, garip sebepler ile, hatta bazan taşlarından elde edilecek maddi menfaat uğruna, tamamen yok edilmişlerdir. Bunların arasında 1945 de yıktırılan Tulumcu Hüsam mescidi minaresi, telafisi zor bir kayıp olarak gösterilebilir. Bu gibi kayıpların, bu eserlerin bir tetkik süzgecinden geçmelerine vakit kalmadan vuku bulması, bu yolda yapılacak tetkikleri de hayli güçleştirmiştir. Biz bu çalışmamızda, yıkılmadan önce tesbit edebildiğimiz bazı minareleri de mevzuumuzun içine almağı uygun bulduk. İstanbul minareleri hakkındaki bu etüd, şimdiki haliyle ancak iddiasız bir önçalışma dır. İleride yapılacak tamamlayıcı araştırmalar, zaten bir rehber mahiyetinde olan bu tetkikimizde karanlık kalan noktaları da her halde zail edecektir. İstanbul minareleri hakkındaki bu tetkikimizin malzemesi, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesinin Sanat Tarihi kürsüsünde 1947 yılında bir seminer çalışması olarak toplandıktan sonra daha etraflıca işlenmek suretiyle 1948 de lisans. tezi olarak yazılmış ve ayni yılın haziran ayında kabul edilmiştir. Aradan geçen zaman içinde ayni mevzuya bir daha dönmek imkanını bularak, eldeki malzemenin yardımı ile yalnız küçük cami ve mescid minareleri hakkında kısa bir makale neşretmemiz mümkün oldu ( 2). Aynı çalışmamızın malzemesini esas tutarak şimdi etüdümüzü neşrederken bunu bazı ilaveler, düzeltmeler ile tamamen yeni bir tertibe göre hazırlamağı uygun bulduk. Makalenin ölçüsünü fazla genişletmemek için, başta bulunan, bütün islam alemindeki minareler hakkında umumi bilgiler ihtiva eden hayli uzun bir giriş bahsini, sondaki üç eki tamamen çıkartmayı daha uygun gördüğümüz gibi, gerek notlarda gerekse resim sayısında da hissedilir derecede bir azaltma yapmağı da daha uygun bulduk ve resimlerden bir kısmını da daha iyileri ile değiştirmeği tercih ettik. Etüdümüz bu yeni tertibi ile başlıca iki büyük kısım halindedir. Birinci kısım, başlıca numunelerin kronolojik bir kataloğudur. Ikinci kısımda ise, bu malzemeye dayanarak, Istanbul minareleri hakkında umumi bir değerlendirme ve sentez teşebbüsü yer alacaktır. İstanbul Minareleri hakkındaki bu ara:ştı:ı;mamızı, tez halindeki şeklinden hayli farklı olan yeni tertibi ile 1955 de hazırlamış ve basılması için beklemeğe başlamıştık. Bu fırsatı ancak 1959 da elde edebildik. Uzunluğuna rağmen yazımızı yıllıklarına kabul eden Güzel Sanatlar Akademisi'ne ve bu yıllık'ın çıkması için büyük bir gayretle didinen sayın Rıfkı Mehil Meriç'e şükranlarımı sunmak benim için bir borçtur. Yazımız 1959 danberi redaksiyonda beklemiş ve 1962 Şubatında ilk provaları gelmiştir. Bu yüzden aradan geçen 7 yıl içinde vukua gelen değişiklikleri her yerde eklemek mümkün olamamıştır. Yazının çok acele basılması bazı imla yanlışlarının da gözden kaçmasına sebeb olmuştur. Bu gibi hatalardan dolayı özür dilerim. Notları fazla genişletmemek ıçın, camiler hakkında bilgi veren eserlerden yalnız ana kaynak durumunda olan Hadika' ya işaret edilmiştir. Aşağıda adı gösterilmiş İstanbul hakkındaki kitabımızda, bu cami ve mescidlerin büyük bir ekseriyeti hakkında bilgi ve bibliyografya verilmiş olduğundan, etraflı bibliyog-· rafya için oraya baş vurulabilir.